یادداشت؛ اصول و مبانی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در اندیشه امام خمینی

به گزارش سرویس سیاست پایگاه اطلاع رسانی وسائل؛ پیروزی انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام خمینی(ره) تحول نوینی را در باب مسائل سیاسی ایران اعم از سیاست داخلی و خارجی بر مبنای اسلام ناب محمدی(ص) به دنبال داشت؛ در بعد داخلی، تغییر در ساختار حکومت و نحوه اداره کشور و سپردن امور به دست مردم و در بعد خارجی و بین المللی، تغییر رفتاری و ارزشی را ایجاد کرد.

اندیشه‌ای که دارای جهان بینی توحیدی و رویکردی فلسفی خاصی نسبت به نظام هستی و انسان بوده و از مبانی فقهی، عرفانی، فلسفی، تاریخی و کلامی امام خمینی(ره) سرچشمه گرفته است؛ بر همین اساس در مقام مقایسه بسیار متفاوت با دیدگاه‌های سایر رهبران سیاسی و مذهبی جهان در حوزه سیاست خارجی و روابط بین‌الملل است.

ایشان به عنوان یک فقیه، عارف، مدرس فلسفه و علوم مختلف حوزوی، دانشمند علوم سیاسی و اجتماعی، رهبری معنوی و سیاسی امت و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، دارای مبانی اعتقادی، فلسفی و اندیشه سیاست خارجی «رشد محور» برگرفته از قرآن و سنت است و تجربه تاریخی و موفق تشکیل حکومت اسلامی مبتنی بر اصول و ارزش‌های مکتب شیعه بعد از حضرات معصومین(ع) را دارد.

از این‌رو نوشتار حاضر درصدد است تا مبانی نظری و نقطه عزیمت امام(ره) را در نگرش به سیاست خارجی مشخص سازد و با توجه به بیانات امام (ره) این مبانی، اصول و قواعد و در پی آن اهداف و برنامه های مطرح در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران را تشریح کند؛ تا بدین وسیله معیارها و خطوط کلی سیاست خارجی که می‌تواند چارچوب رفتاری لازم را به کارگزاران نظام اسلامی ارائه دهد، بیش از پیش روشن‌ شود.

همچنین پس از گذشت چند دهه از عمر نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران و گذر از مراحل سخت و سرنوشت‌ساز؛ معیار و شاخصی برای سنجش عملکرد مسؤولان باشد که چگونه به اصول اولیه و مبانی اسلامی و علت محدثه انقلاب، پای‌بند مانده‌اند یا همانند بسیاری از انقلاب‌ها در مسیر برخورد با رخدادهای بین المللی و داخلی از مبانی خود عدول کرده‌اند.

بدین جهت پاسخ به این سؤال در حوزه سیاست خارجی چون انعکاسی از سیاست داخلی هر نظام و عرصه تحولات سریع و اجتناب ناپذیر است، می‌تواند تا حدودی زمینه را برای تعمیم آن به دیگر عرصه‌ها نیز آسان‌تر کند و این مهم وقتی اهمیتش مضاعف می‌شود که رهبر معظم انقلاب اسلامی هنوز بعد از سه دهه از انقلاب، بارها در بـیـان اصـول سـیـاسـت خـارجـى بـه ادامـه راه انقلاب و خـط امـام راحل، حـمـایـت از هـویـت نـظـام اسـلامـى و پـافـشـارى بر اصـول و ارزش‌هـا طبق سـه اصـل «عـزت ، حـکـمـت و مـصـلحـت» تأکید دارند و همگان را به حفظ  اصول و ارزش‎های انقلاب و جلوگیری از تحریف راه امام راحل سفارش می‌کنند.

در واقع آنچه در میان اصول، مبانی و اهداف سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در دیدگاه امام خمینی(ره) بارز است و شاکله سیاست خارجی نظام اسلامی را ترسیم می‌کند، در آثار، بیانات و عملکرد ایشان و همچنین در بیانات و عملکرد رهبر معظم انقلاب به عنوان شاخص مسیر انقلاب اسلامی، قابل مشاهده است که تحت مفاهیمی همچون «استقلال، صدور انقلاب، اتحاد امت اسلامی، احترام به حقوق متقابل، نفی ظلم، اصل نفی سبیل، روابط حسنه و مسالمت‌آمیز با دیگران، دفاع از کیان اسلام و مسلمین، سیاست نه شرقی، نه غربی، گسترش روابط بر مبانی اسلامی و انسانی و کمک به نهضت‌های آزادی‌بخش» ترسیم شده است.

جمهوری اسلامی ایران به عنوان کشوری که در صدد دست‌یابی به هدف جایگاه اول منطقه‌ای در عرصه‌های اقتصادی، علمی و فن‌آوری در یک افق بیست ساله است، ضرورتاً نیازمند برخورداری از سیاست خارجی کارآمد با مبانی نظری و اصول ثابت و هدفمند است؛ زیرا عملکرد متفاوت و متناقض دولت‌ها در عرصه سیاست خارجی موجب عدول از برخی اصول و ارزش‌های انقلابی شده و عواقب و پیامدهای ناگوار و عبرت آموزی برای ملت و نظام اسلامی داشته است.

بنابراین الزام دولت‌ها و تدوین سازوکارها و ضمانت اجراهایی برای تقید کارگزاران دولتی به سیاست‌های کلی نظام اسلامی و پیروی از نقشه راه جامع در سیاست خارجی ضروری به نظر می‌رسد و می‌تواند به منزله منابع رسمی تصمیم‌گیری در سیاست‌های جمهوری اسلامی ایران به شمار آید که در همین راستا به مهمترین اصول و مبانی سیاست خارجی از دیدگاه امام خمینی(ره) می‌پردازیم.

 

سیاست خارجی از دیدگاه امام خمینی(ره)

مقام معظم رهبری حضرت آیت الله العظمی خامنه ای در ترسیم خط امام (ره) در سیاست خارجی می فرماید:«خط امام در سیاست خارجی ما عبارت است از روابط سالم و منطقی و همراه با شناسایی حرمت انقلابی این ملت ـ ملت ما ـ با همه کشورهایی که ما اصولاً با آنها مخالفت و تنازعی ندارم؛ به خصوص با کشورهای مسلمان، به خصوص با کشورهای جهان سوم، به خصوص با کشورهای همسایه». (15/5/1363)

مبانی(منابع)

مبانی«جمع» «مبنا» و در لغت به معنای«بنیاد»،«بنیان» و «اساس» آمده است. ⁽¹⁾

از مجموع سخنان واژه نگاران می‌توان به این نتیجه رسید که«مبنا» نمایان‌گر معنای«پایه»و«زیرساخت» است. مراد از مبانی در این تحقیق،  معنای پایه و زیر ساخت است که متشکل از مبانی کلامی، فقهی وعقلی  است که اندیشه سیاست خارجی امام را ساماندهی می کند.

1.مبانی کلامی

در دید امام خمینی(ره) از آنجا که باورهای دینی هر شخصی نشان دهنده ساختار جهان بینی دینی اوست، این باورها در شکل دادن نظام اجتماعی او نیز نقش اساسی را به عهده دارند. ⁽²⁾

مقصود ما از مبانی کلامی، اصول و مبانی دینی می‏باشند که شالوده مباحث و آراء سیاست خارجی امام را تشکیل می‏دهند. بر این اساس، مهم‏ترین آنها در موضوع سیاست خارجی دو اصل توحید وعدل است

اصل توحید

این اصل در اندیشه دینی و سیاسی امام خمینی(ره) نیز مقام و جایگاه اول را به خود اختصاص داده است، ایشان می فرمایند «مطابق این اصل ما معتقدیم که خالق و آفریننده جهان و همه عوالم وجود و انسان، تنها ذات مقدس خدای تعالی است که از همه حقایق مطلع است و قادر بر همه چیز است و مالک همه چیز». ⁽³⁾

در نظام دینی حضرت امام، با محوریّت توحید، مقوله های بسیار مهم و اساسی مثل آزادی، برابری و عدالت، ظلم ستیزی و مبارزه با استبداد و استعمار و تبعیض نژادی که از نیازهای اساسی دیروز و امروز انسانیت بوده است و همواره انسان در آرزوی رسیدن به آن دقیقه شماری نموده، شکل می گیرد. ⁽⁴⁾

اصل عدالت

امام خمینی(ره) در تعریف عدالت فردی چنین می نویسد: عدالت حالت نفسانی است که انسان را بر ملازمت تقوی بر می انگیزد و از ارتکاب گناهان بزرگ و کوچک باز می دارد تا چه رسد بر اصرار بر صغایر که از کبایر شمرده می شود. همچنین عدالت، انسان را از ارتکاب اعمالی که عرفاً دال بر عدم مبالات در دین است باز می دارد. ⁽⁵⁾ ولی ایشان مفهوم خاصی را از عدالت اجتماعی بیان نکرده اند؛ اما نگاهی به کثرت کاربرد واژه عدل و مشتقات آن در آثار حضرت امام نشان دهنده اهمیت بُعد اجتماعی عدالت در نزد ایشان است.

 به عنوان نمونه در مجموعه 22جلدی صحیفه امام، 471 مورد واژه عدالت اجتماعی، 382 مورد واژه عدل، 173 مورد واژه عادل و 15 مورد واژه قسط آمده است. این آمار بیان کننده این مطلب است که آن بزرگوار عدالت را نه صرفاً ملکه ای یا فضیلتی فردی بلکه خصلت و حالتی اجتماعی و سیاسی نیز می داند. ⁽⁶⁾

عدالت و سیاست خارجی

ایجاد عدالت در سطح بین المللی، یکی از اهداف مهم سیاست خارجی از منظر امام می باشد.

«و ما با خواست خدا دست تجاوز و ستم همه ستمگران را در کشورهای اسلامی می شکنیم و با صدور انقلابمان که در حقیقت صدور اسلام راستین و بیان احکام محمدی- صلی الله و علیه و آله- است به سیطره و سلطه و ظلم جهانخواران خاتمه می دهیم و به یاری خدا راه را برای ظهور منجی مصلح و کل و امامت مطلق حق امام زمان- ارواحنا فداه- هموار می کنیم».⁽⁷⁾

 

2.مبانی فقهی- اصولی

کتاب و سنت

از دیگر مبانی محوری که سیاست خارجی امام خمینی(ره) براساس آن پایه ریزی شده وحی و همچنین قول، فعل و تقریر پیامبر اکرم(صلی الله و علیه و آله)و معصومین(علیهم السلام) می باشد و این امر اهمیت آراء ونظرات امام(ره) در حوزه سیاست خارجی را چندین برابر می کند.

در مورد نفی سبیل که یکی از اصول مطرح در اندیشه سیاست خارجی  امام خمینی(ره) است. و شاید بتوان چنین گفت که مخالفت امام با استعمار، قطع سلطه اجانب و مخالفت با اتکای به قدرتهای سلطه گر، از همین اصل برخاسته است. امام(ره) می فرمایند: «ما منطق‌مان، منطق‏ اسلام‏، این‏ است‏ که سلطه نباید از غیر بر شما باشد. نباید شما تحت سلطه غیر بروید. ما هم می‌‏خواهیم نرویم زیر سلطه، ما اصل گفتنمان این است که امریکا نباید{حاکم برمقدرات ما} باشد. نه امریکا تنها، شوروى هم نباید باشد؛ اجنبى نباید باشد. منطق ما این است و فریاد ما هم همین است». ⁽⁸⁾ 

ریشه این سخنان امام خمینی(ره) را باید در آیات قرآنی وروایات جستجو کرد که در این جا چند مورد را برای روشن شدن بحث می آوریم.

آیه 141 سوره نساء: «الَّذینَ یَتَرَبَّصُونَ بِکُمْ فَإِنْ کانَ لَکُمْ فَتْحٌ مِنَ اللّهِ قالُوا أَ لَمْ نَکُنْ مَعَکُمْ وَ إِنْ کانَ لِلْکافِرینَ نَصیبٌ قالُوا أَ لَمْ نَسْتَحْوِذْ عَلَیْکُمْ وَ نَمْنَعْکُمْ مِنَ الْمُؤْمِنینَ فَاللّهُ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ لَنْ یَجْعَلَ اللّهُ لِلْکافِرینَ عَلَى الْمُؤْمِنینَ سَبیلاً» خداوند سبیل و طریقی برای کافران بر مؤمنان قرار نداده است.

سیره عملی و قولی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نیز از نمودهای بارز گواه براین مدعاست؛ در این باره حدیث اعتلا از آن حضرت نقل شده است که فرمود:«اَلاِسلامُ یَعلُوا وَ لا یُعلی عَلَیهِ وَ الکُفّارٌ بِمَنزِلَهٍ المَوتی لا یَحجِبونَ وَ لا یوُرِثُون».⁽⁹⁾

اسلام همیشه بر دیگر مکاتب و ملل برتری دارد و هیچ چیزی بر اسلام برتری ندارد و کافران مانند اموات نه مانع ارث می شوند و نه ارث می برند؛ از این حدیث به خوبی برمی آید که آن حضرت هیچ گاه راضی به سلطه ی کفار برمسلمانان نبود و تسلط غیرمسلمان را برمسلمان در هیچ عرصه ی نمی پذیرفت.

دفاع از مظلومان و مستضعفان نیز ریشه در آموزه های قرآنی و تعالیم بلند اسلامی دارد. گاه مظلوم و مستضعف از زمره مسلمین است و گاه از غیر آنان. در هر دو وجه مفروض، مبارزه بر علیه ظلم و دفاع از مظلوم و کوشش برای رفع استضعاف مستضعفان از مواردی است که در تعالیم اسلامی بدان اشاره شده است. این اصل را باید از اصول غیر قابل تغییر حکومتی اسلامی دانست. ⁽¹⁰⁾

«ما طرفدار همه مظلومین در همه جا هستیم و میل داریم که مظلومین بر همه ستمگران غلبه کنند».⁽¹¹⁾

از جمله آیاتی که دلالت براین اصل می کنذ آیه 10 سوره حجرات است «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ وَ اتَّقُوا اللّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ» مؤمنان برادر یکدیگرند پس دو برادر خود را صلح و آشتی دهید و تقوای الهی پیشه کنید، باشد که مشمول رحمت او شوید!

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرمایند: «مَنْ أَصْبَحَ ولَمْ یَهْتمَّ بِأُمُورِ الْمُسْلِمینَ فَلَیْسَ بِمُسْلِمٍ ⁽¹²⁾و مَن سَمِعَ رَجُلاً یُنادی یا لَلمُسلِمین فَلَم یُجِبهُ فَلَیسَ بِمُسلِم».⁽¹³⁾

هرکه شب را به صبح برساند وبه امور مسلمانان همت نگمارد، مسلمان نیست وهرکه فریاد مسلمانی را بشنود که صدامی زند «ای مسلمان به فریادم برسید» وجواب اورا ندهد، مسلمان نیست».

در روایت دیگری امام صادق (علیه السلام) بیان می دارند: «المُؤمنُ أخُو المومن کَالجَسد الواحدِ إن أشتَکی شیئاً مِنهُ وُجِدَ اَلَمُ ذلک فی سائِر جَسده». ⁽¹⁴⁾مؤمن برادر مؤمن است، مانند یک پیکری است که هرگاه عضوی از آن دردمند شود، اعضای دیگر نیز احساس درد می کند»

از دیگر اصول مطرح در اندیشه سیاست خارجی امام خممینی(ره) اصل همزیستی مسالمت آمیز، صلح طلبی و احترام متقابل است. ایشان می فرماید:« ما با شما که همجوار ما هستید و فرسخ ها بین دو کشور مرز مشترک است، مایلیم که به طور مسالمت‌‏آمیز، به طور انسانى‏ رفتار کنیم».⁽¹⁵⁽

این اصل اساسی تنها در خصوص رابطه با کشورهای همجوار یا کشورهای مسلمان منحصر نمی‌شود بلکه رابطه با تمام کشورهای جهان را در بر می‌گیرد.

امام خمینی (قدس سره) درباره ی احترام متقابل و عدم دخالت در امور یکدیگر بر این عقیده است که: «ما با هیچ ملتی بد نیستیم. اسلام آمده بود برای تمام ملل، برای ناس، ... ما اعلام می کنیم که نظر تجاوز به هیچ یک از کشورهای اسلامی و غیر اسلامی نداریم...». ⁽¹⁶⁾

 ایشان در جای دیگر فرمودند:«ملت ایران اجازه نمی دهد که هیچ مملکتی در امور داخلی او دخالت کند و آزادی و استقلال خودش را حفظ می کند و با تمام کشورها هم به طور متقابل عمل خواهد کرد.» ⁽¹⁷⁾

مبدأ و مبنای این سخنان امام خمینی(ره) را نیز باید در آیات قرآن و روایات جستجو کرد که نمونه های از آنها را در ذیل آورده ایم.

آیه 208 سوره بقره «یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُوا ادْخُلُوا فى السلْمِ کافَّةً وَ لا تَتَّبِعُوا خُطوَتِ الشیْطنِ إِنَّهُ لَکمْ عَدُوُّ مُّبِینٌ»؛ ای کسانی که ایمان آورده اید همگی در صلح و آشتی درآیید!

پیامبر اکرم (صلی الله و علیه و آله) در این زمینه می فرمایند: « عاقل ترین مردم آن است که بیشترین مدارا را با مردم داشته باشد». ⁽¹⁸⁾

اصل دیگر از اصول سیاست خارجی امام خمینی(ره) اصل پایبندی به قراردادها است. بی تردید وفای به تعهدات و پایبندی به قراردادها را می‌توان از برترین و پر تأکیدترین آموزه‌های اسلامی دانست.

 امام خمینی(ره) میان قراردادهایی که با اراده و اختیار ملت مسلمان ایران، منعقد شده و معاهداتی که در اثر اکراه و اجبار و به دلیل سلطه و تحکم قدرتی بیگانه بر ملت مسلمان ایران، انعقاد یافته است تفاوت قائل بودند وقراردادها و تعهداتی که دولت اسلامی با اراده و اختیار خود و با استقلال کامل منعقد کرده است را لازم الرعایة و الزام آور می دانستند. ⁽¹⁹⁾

به عنوان نمونه می‌توان به پذیرش قطعنامه ۵۹۸ به عنوان معاهده‌ای بین المللی اشاره کرد.که امام اعلام کردند:«من باز تأکید می‌‏کنم که ما در سیاست خود براى رسیدن به صلح در چهارچوب قطعنامه شوراى‏ امنیت‏ جدى هستیم، و هر گز پیشقدم در تضعیف آن نخواهیم بود».^{(20 )}

مؤید آن آیه 1 سوره مائده است «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ»؛ ای کسانی که ایمان آورده اید! به پیمانها ( و قراردادها ) وفا کنید.

پیامبر اکرم (صلی الله و علیه و آله) در حدیثی می فرمایند: «المؤمنون عند شروطهم إلّا ماحرَّم حلالاً أو حلَّل حراماً»؛⁽²¹⁾ مسلمانان مکلفند شرایطی که برعهده می گیرند اجرا کنند، مگر آنکه حلالی را حرام و حرامی را حلال کنند.

اطلاق آیات و روایات مذکور حاکی از آن است که انجام تعهدات روابط مسلمانان با غیر مسلمانان و کفار رانیز در برگیرد، چنان که رسول مکرم اسلام (صلی الله و علیه و آله) تصریح  می کنند که عدم« وفا به تعهد چه برای مسلمان ان باشد وچه برای کافر جایز نیست».

در سیاست خارجی مورد نظر امام  خمینی(ره) صدق و وفا لازم وملزوم یکدیگر هستند.لذا وفا به تعهدها و پیمان های بین المللی از سوی جمهوری اسلامی ایران نشانه صداقت در گفتار و عملکرد آن است.

 اجتهاد پویا (مناسبات زمان ومکان)

در فقه اسلامی منظور از اجتهاد عبارت است از تلاش و کوشش برای استنباط احکام شرعی فرعی از منابع فقه اسلامی. از دید شهید مطهری اجتهاد به شیوه صحیح عبارت است از: به کار بردن تدبّر و تعقّل در فهم ادله شرعیه، که البته احتیاج دارد به یک رشته علوم که مقدمه شایستگی و استعداد تعقّل و تدبّر صحیح و عالمانه می‌باشند. ⁽²²⁾

سیاست خارجی نیز از مسائلی می باشد که همواره جهت گیری و گونه اعمال آن از نحوه توزیع قدرت در داخل سرچشمه می گیرد در واقع سیاست خارجی آیینه بیرونی نظام سیاسی می باشد لذا اجتهاد نقش اساسی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران بازی می کند. از جهت دیگر سیاست خارجی بیشتر از سایر حوزه های نظام سیاسی با اجتهاد آمیخته می باشد چرا که مسائل جدید و وضعیت هایی که نیازمند تطبیق با احکام شرع می باشند به دلیل درگیری بسیار بالا با جهان خارج مسائل جدید بیشتر از سایر حوزه ها در سیاست خارجی اتفاق می افتد.

با توجه به مسائلی که گفته شد سیاست خارجی و رابطه آن با اجتهاد کاملاً واضح می باشد. از جمله مسائلی که کشورمان در حوزه سیاست خارجی در سالهای اخیر با آن به طور جدی درگیر می باشد موضوع تلاش ایران برای دستیابی به انرژی صلح آمیز هسته ای و مخالفت غرب با این پیشرفت ایران است. دلیل غرب برای مخالفت های خود با هسته ای شدن ایران به صورت ظاهری، دغدغه آنها از دستیابی ایران به سلاح هسته ای و ایجاد نا امنی برای جهان می باشد. ⁽²³⁾

دلیل اینکه ایران قصد کاربرد نظامی از سلاح هسته ای را ندارد به طور مستقیم بر می گردد به قضیه اجتهاد و مبانی تصمیم گیری در جمهوری اسلامی ایران.

در این خصوص مهمترین و تأثیر گذار ترین نظر بر می گردد به نظر رهبر جمهوری اسلامی به عنوان ولی فقیه در جمهوری اسلامی ایران و از آن جا که رهبر انقلاب اسلامی حضرت آیت الله العظمی خامنه ای ادامه دهنده راه و روش امام خمینی(ره) است؛ از این رو نظر و عملکرد ایشان مطابق بانظر و فتاوای امام(ره) می باشد.

 رهبر انقلاب بارها و بارها در پاسخ به سوالاتی که در این موضوع از ایشان پرسیده شد نظر منفی خود را نسبت به استفاده از سلاح هسته ای اعلام نمودند و به صراحت در فتاوی خود کاربرد نظامی از انرژی هسته ای را حرام اعلام نمودند. ایشان در یکی از سخنرانی ها خود در این خصوص اعلام نمودند: «ما اعتقاد به بمب اتم نداریم، به سلاح اتمى نداریم؛ دنبالش هم نخواهیم رفت. برطبق مبانى اعتقادى ما، مبانى دینى ما، به کار بردن اینگونه وسائل کشتار جمعى اصلاً ممنوع است، حرام است».⁽²⁴⁾

 بدیهی است که با توجه به مسائل گفته شده در مورد ریشه های تصمیم گیری در سیاست خارجی جمهوری اسلامی و مبانی شرعی و قانونی آن این فتوا هم از جهت شرعی بحث کاربرد نظامی از انرژی هسته ای را ممنوع اعلام می کند و هم از لحاظ قانونی با توجه به جایگاه رهبری در قانون اساسی چارچوب های عمل سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران را مشخص می نماید. ⁽²⁵⁾

اصل تقدیم اهم برمهم

اهم و مهم در دیدگاه امام خمینی از جایگاه بسیار با اهمیتی برخوردار است. چه این که کلید حل تناقض و ناسازگاری احکام حکومتی با یکدیگر و احکام حکومتی با دیگر احکام شرعی است. ثانیاً؛ بر طبق این اصل باید مصلحتهای مهمتر فدای مهم گردد و مهمترها فدای مهمترین مصلحتها. اکنون باید دید مهمترین مصلحتها از دیدگاه امام خمینی چیست ؟ تتبع در آثار و سخنان ایشان وتوجه به این اصل نشان می دهد که مصلحت اصل اسلام و نظام اسلامی، مهمترین مصلحتها است.

«مسأله حفظ نظام اسلامی در این عصر با وضعی که در دنیا مشاهده می شود و با این نشانه گیری هایی که از چپ و راست و دور و نزدیک نسبت به این مولود شریف می شود، از اهم واجبات عقلی و شرعی است که هیچ چیز با آن مزاحمت نمی کند.» ⁽²⁶⁾

اصل مقدمه واجب

امام خمینی(ره) در تبیین این مسئله که دفاع از کیان امت اسلامی واجب است از باب اصل فقهی مقدمه واجب، واجب است تشکیل حکومت دینی را به عنوان مقدمه واجب، واجب می دانند و می فرمایند:

 1. اسلام دینی جامع است واحکام آن، حوزه های مختلف مناسبات سیاسی و اجتماعی را شامل می شود.

2. احکام و قوانین الهی اسلام، منحصربه عصر ظهور امام معصوم نیست، بلکه جاودان و همیشگی است.

3. پس حکومت دینی، مقدمه و شرط لازم اجرای احکام الهی و مقدمه ای برای اجرای اصول سیاست خارجی اسلام است. وطبق این اصل که مقدمه واجب، واجب است، تشکیل حکومت اسلامی در هر عصری واجب است و همه باید در راستای ایجاد و حفظ حکومت صالح دینی، تلاش کنند. ⁽²⁷⁾

اصل مشورت

معنای لغوی مشورت، استخراج عسل از کندو وعرضه کردن یا نشان دادن چیز نفیسی که پوشیده و پنهان باشد. ⁽²⁸⁾؛ « عسل را شور کردم، هنگامی که آن را از جایگاهش گرفته و از آن خارج می کنی »؛⁽²⁹⁾ پس شور به معنای استخراج و استنباطی است که همراه با نوعی پالایش و کوشش باشد.

دین اسلام به نظر خواهی از دیگران و مشورت اهتمام خاصی دارد، وجود آیاتی در باب مشورت و سوره ای به نام شوری در قرآن دال بر اهمیت این امر است. مانند آیه 159 سوره آل عمران که می فرماید:

«فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ»؛ ای پیامبر از رحمت خداست که تو با مسلمانان نرم خو بوده وهستی. اگر خشن وسخت دل بودی از دور تو پراکنده می شدند. خطا کاران آنان را عفو کن و برایشان آمرزش بخواه و در کارها با آنها مشورت کن.

سیره مشورتی امام خمینی(ره) درسیاست خارجی

1.  مشورت در اتخاذ شعار مرگ برشوروی: رویکرد امام در رابطه با اتخاذ شعار«مرگ بر شوروی» جالب است : «اواخر جنگ بود وهیأتی از شوروری سابق به ایران آمده بودند. از ستاد نماز جمعه زنگ زدند وسؤال کردندآیا ما در نماز جمعه  شعار مرگ بر شوروی سر بدهیم یا نه؟ امام خمینی(ره) پاسخ دادند: « بگویند؛ اما کم تر بگویید» .اما بلافاصله می فرمایند: «بروند از آقای خامنه ای وآقای هاشمی بپرسند که چه کار کنند».⁽³⁰⁾

2.مشورت در پذیرش قطعنامه 598: امام خمینی(ره) در نامه ای خطاب به خبرگان ومسئولان درجه اول نظام نوشتند، یکی از دلایل اصلی پذیرش قطعنامه وبازگشت از نقطه نظرات خویش را، گزارشات فرماندهان نظامی از اوضاع جبهه ها ونیازمندی تسلیحاتی غیر قابل امکان تهیه آن ها برای ادامه جنگ ونیز گزارشات وزرای اقتصادی وکشور از وضعیت بودجه وذخایر مالی، و همچنین بیان شرایط سیاسی داخلی وبین المللی  از سوی مسئولین سیاسی کشور ذکر می کنند.⁽³¹⁾  البته، صرف نظر کردن از مواضع قبلی وپذیرش نظرات مشورتی کارشناسان، هرگز شانه خالی کردن امام خمینی(ره) از زیر بار مسئولیت نبود. ⁽³²⁾

3. ارسال نامه تاریخی به گورباچف: امام خمینی(ره) در زمینه فرستادن نامه به گورباچف رئیس جمهور شوروی سابق وهمچنین درباره محتوای آن با مشاوران وسران سه قوه مشورت نمودند. هرچند اصل تصمیم فرستادن نامه با خود ایشان بود. امام خمینی(ره) در جلسه سران می گویند بنا دارند نامه ای به گورباچف بنویسند.لذا احمد آقا متن پیش نویس نامه امام خمینی(ره) را برای مشورت در جلسه سران قوه مطرح می کنند.⁽³³⁾

 

3.مبانی عقلی

 اصل مصلحت

البوطی ضوابط کلی مصلحت را چنین برمی شمارد:

الف) در مقاصد عامه شریعت و مربوط به دین، نفس، عقل، نسل و مال داخل باشد.

ب) با کتاب وسنت مخالفتی نداشته باشد.

ج) تقدم اهم برمهم در آن رعایت شود.

د) مناسبت بازمان ومکان درآن ملاحظه گردد.

ه) مصلحت در مرتبه ضروری یا حاجی باشد.

و) زمینه مصلحت دایره عبادات نباشد. ⁽³⁴⁾

مصلحت در سیاست خارجی امام) (ره) اول مصلحت اسلام است بعد مصلحت مردم یا منافع ملی.

مورد دیگری که به نظر می رسد توضیح داده شود این است که مصلحت اسلام خود در واقع مصلحت مردم می باشد یعنی اسلام به خودی خود نیازی به مصلحت ندارد و مکتب اسلام برای سعادت و خوشبختی انسانها برنامه تعریف کرده است در نهایت صلاح اسلام مصالح و منافع برای سعادت بشر است و امام به این وجه مستتر در مکتب اسلام توجه کرده و در تشخیص مصلحت اهداف بلندمدت را مدنظر دارند و خود را مأمور سعادت همه انسانها می دانند نه فقط سعادت مردم کشوری خاص مثل ایران. ⁽³⁵⁾

امام در تبیین دلائل پذیرش قطعنامه 598 می‌نویسد: «و خدا می‌داند که اگر نبود انگیزه‌ای که همه ما و عزت و اعتبار ما باید در مسیر مصلحت اسلام ومسلمین قربانی شود، هرگز راضی به این عمل نمی‌بودم...» ⁽³⁶⁾

تساهل ومدارا

در کاربرد اصطلاحی، تساهل و تسامح به معنای عدم مداخله و ممانعت، یا اجازه دادن از روی قصد و آگاهی به اعمال، عقاید و رفتاری است که مورد پسند شخص نباشد.⁽³⁷⁾

در اصطلاح سیاسی، به معنای برخورد مناسب و توأم با سعة صدر و خویشتنداری نسبت به مخالفان سیاسی و فکری و التزام به آزادی بیان در فضای سیاسی جامعه می باشد.در تعریف دیگر در تساهل آنچه را قبول نداریم می پذیریم، در تساهل باید میل مخالفت وجود داشته باشد. ⁽³⁸⁾

مدارای عاجزانه و از روی ناچاری, تساهل خوانده نمی شود. امروزه این مؤلفه ها در فرهنگ سیاسی غرب متداول است و اندیشمندان غربی مؤلّفه های یاد شده را به عنوان شرط لازم برای تسامح و تساهل در نظر می گیرند. ⁽³⁹⁾   

 در تساهل بار منفی وجود دارد، بنابراین اول چیزی را محکوم می کنیم و بعد آن را تحمل می کنیم. تساهل با تحمل صرف نیز متفاوت است در تحمل، شخص قدرت بر اعتراض ندارد، اما تساهل تحمل از روی قدرت وآزادی است.⁽⁴⁰⁾    

نمونه هایی از تساهل و مدارای امام خمینی(ره) در سیاست خارجی

الف. احترام متقابل

احترام متقابل از جمله خاستگاه اسلام در سیاست خارجی است، از این رو امام(ره) می فرمود: « به همه دولی که به احترام با ما رفتار کنند ما نیز با آنها با احترام متقابل رفتار خواهیم کرد، حتی آمریکاییان اگر به ضرر ما نباشند مثل سایر خارجی ها با ما زندگی خواهند کرد». ⁽⁴¹⁾

البته امام خمینی(ره) رژیم اشغال گر قدس را از این جمله جدا می کنند.

ب. خلع سلاح

مسئله خلع سلاح از مسائل بحث انگیز در این عصر بوده است هر چند کشورهای غربی  بسیار آن را مطرح کرده اند و لیکن اعتمادی به آنها نبوده ونیست، از این رو امام با توجه به این نکته می فرمود: «کنترل وحذف سلاح های مخرب از جهان اگر با حقیقت و صداقت همراه باشد، خواسته همه ملت هاست؛ ولی این نیز یک فریب قدیمی است... که به خاطر مهار بیشتر جهان سوم و در حقیقت جلوگیری از نفوذ پا به برهنه ها و محرومین در جهان مالکیت های بی حد و مرز سرمایه داران است. ابر قدرت ها مشغول تهیه سلاح های بزرگ اتمی و غیر آن هستند. به همین حال باقی باشند دنیا ممکن است به خرابی بکشد و عمده ضررش به ملت ها برسد، باید هرکسی و در هر جا هست نویسنده ها، روشنفکران علما در همه قشرهای دنیا هستند مردم را به این خطر آگاه کنند و شعار برچیدن سلاح های مخرب از سوی آن ها شعر است».⁽⁴²⁾

ج. مبارزه بانژاد پرستی

اسلام از بدو ظهور تا کنون همواره با نژاد پرستی در ستیز بوده است و شعار «ان اکرمکم عند الله اتقیکم» آویزه گوش مسلمانان بوده و هست. چنان که پیامبر گرامی اسلام( صلی الله و علیه و آله) در این زمینه فرموده است «خلق الله الجنه لمن اطاعه و ان کان عبداً حبشیاً و خلق الله النار لمن عصاه و ان کان سیداً قرشیاً». ⁽⁴³⁾

امام خمینی(ره) در زمان های مقتضی به این امر اشاره نموده است که اجمالاً به پاره ای از آن ها اشاره می گردد.

معظم له در پاسخ به نامه جمعی از دانش آموزان سرخ پوست می فرماید: «...من می دانم که سرخ پوستان و سیاه پوستان در فشار و زحمت هستند. در تعلیمات اسلام فرقی بین سفید و سرخ وسیاه نیست. آنچه انسان ها را  از یکدیگر امتیاز می دهد، تقوا، اخلاق نیک واعمال نیک است».⁽⁴⁴⁾

 «علمای اعلام و خطبای محترم، ملت ها را دعوت کنند به وحدت و از نژاد پرستی که مخالف دستور اسلام است بپرهیزند و به برادران ایمانی خود در هر کشوری و با هر نژادی که هستند، دست برادری دهند که اسلام بزرگ آنان را برادر خوانده و اگر این برادر ی ایمانی با همت دولت ها و ملت ها و با تأیید خداوند روزی تحقق یابد، خواهید دید که بزرگترین قدرت جهان را مسلمین تشکیل می دهند»؛⁽⁴⁵⁾ «آن هایی که بشر را پایمال می کنند، دم از حقوق بشر می زنند، آن هایی که قضیه اختلاف نژادی مبدأ امرشان است، حتی نژاد سفید را هم قبول ندارند، فقط یک نژاد خودشان را قبول دارند، آن ها از وحدت نژاد صحبت می کنند.

ماهم عربیت را و عجمیت را و ترکیت را و همه نژادها را پذیرا هستی ».⁽⁴⁶⁾ «اگر دولت های اسلامی به خود بیایند و گرایش کنند به اسلام و از عربیت برگردند به اسلامیت، حل می شود مسائل، در اسلام که ما دنبال آن هستیم، قضیه نژادپرستی مطرح نیست، اسلام به رنگ و به صورت نگاه نمی کند، میزان را تقوا قرار داده است». ⁽⁴⁷⁾

اصول (قواعد)

اصول، آن دسته از قواعد بنیادین کلی، ثابت و پایداری است که اهداف وجهت گیری سیاست خارجی راتعیین و تعریف می کند وراهنمای عمل و رفتار آن در عرصه بین المللی قرار می گیرد.

براساس بیانات امام خمینی (ره) اصول سیاست خارجی جمهوری اسلامی عبارتند از:1)نفی سبیل و عزت اسلامی، 2)استکبارستیزی،3)حمایت از مستضعفان و محرومان،4)حمایت ودفاع ازحقوق مسلمانان، 5)همزیستی مسالمت آمیز و صلح طلبی،6)عدم مداخله در امورداخلی کشورها واحترام متقابل،7)اصل نه شرقی نه غربی ،8)تعهد به قرار دادها، معاهدات و قوانین بین المللی

1. نفی سبیل و عزت اسلامی

از دیدگاه حضرت امام خمینی(ره) هر نوع رابطه سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و نظامی اگر موجب سلطه اجانب بر مسلمانان و کشورهای اسلامی شود، به دلیل این‌که استعمار را نیز در‌پی خواهد داشت، حرام است و باید از آن پرهیز کرد.

در تاریخ نیز نمونه‌هایی از استناد به اصل نفی سلطه کافران بر مسلمانان وجود دارد که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود.

1.واقعه تاریخی تحریم تنباکو از سوی مرجع بزرگ شیعیان میرزای شیرازی.

 2. در جریان مشروطه نیز عده‌ای برای حفظ جان خود به سفارت‌خانه‌های کشورهای بیگانه پناه بردند.

3.حادثه تاریخی دیگر درباره مخالفت با سلطه کافران و اجانب بر کیان اسلامی و مسلمانان، در سال 1343 رخ داد. براساس مصوبه مجلس، مصونیت‌ها و امتیازاتی به امریکایی‌ها داده شده بود، که از کاپیتولاسیونی که در عهدنامه ترکمنچای برای دولت روسیه و سپس با استفاده از اصل «کامله‌الوداد» برای دیگر کشورها مقرر شد. کمتر نبود. تصویب چنین قانونی در پارلمان دست‌نشانده بیگانه با اعتراض مردمی روبه‌رو شد. اولین و رساترین اعتراض از جانب حضرت امام خمینی(ره) بود که با سخنان خود در چهارم آبان 1343، پایه‌های حکومت استبداد و عوامل استعمار را به لرزه درآورد. ⁽⁴⁸⁾

2. استکبارستیزی

برنامه ظلم ستیزی حضرت امام (ره) به عنوان تکلیف دینی و الهی، پیوند عمیق و همه جانبه‏ای را میان اندیشه‏های سیاسی - دینی آن حضرت و نهضت‌های اسلامی در سراسر جهان برقرار می‏سازد.

همین پیوند ناگسستنی، براساس تکلیف شرعی و دینی، میان تمامی نهضتها و جنبشهای دینی برقرار بوده و زمینه‏های باروری و شکوفایی هرچه بیشتر این خیزشها را از طریق اتحاد و همسویی نظری و عملی فراهم می‏آورد. امام خمینی(ره) این نکته را چنین بازگو می‏نمایند: «برای من، مکان مطرح نیست ؛ آنچه مطرح است، مبارزه بر ضد ظلم است. هر جا بهتر این مبارزه صورت بگیرد، آنجا خواهم بود». ⁽⁴⁹⁾   

عدم پذیرش تسلط قدرتهای سلطه گر و عدم تعهد نسبت به آنان در سیاست خارجی لازم است ولی کافی نیست؛ بنابراین تنها وظیفه جمهوری اسلامی در روابط همکاری، معاهدات خود با کشورهای غیراسلامی، این نیست که راه هرگونه نفوذ و سلطه آنها را ببندد، بلکه فراتر از آن مکلف به مبارزه با استکبار، نظام سلطه، ظلم و بی عدالتی است؛ زیرا جهان شمولی اسلام و ماهیت فراملی انقلاب اسلامی ایران، رعایت این اصل در چارچوب یک سیاست خارجی تهاجمی را ایجاب می نماید. امام خمینی (ره) نیز می فرماید:«تکلیف ما این است که با ظلم مبارزه کنیم».⁽⁵⁰⁾

در جای دیگر اعلام می کنند:«ما این واقعیت و حقیقت را در سیاست خارجی و بین المللی اسلامی مان بارها اعلام نموده ایم که در صدد گسترش نفوذ اسلام در جهان و کم کردن سلطه جهان خواران بوده و هستیم».⁽⁵¹⁾

3. حمایت از مستضعفان و جنبشهای آزادی بخش

امام خمینی (ره) بیان می دارند که «ما طرفدار مظلوم هستیم. هرکسی در هر قطبی که مظلوم باشد، طرفدار آن هستیم»؛⁽⁵²⁾«ما باید مستضعفان جهان را پشتیبانی کنیم... زیرا اسلام... پشتیبان تمام مستضعفان جهان است».⁽⁵³⁾

4.حمایت و دفاع از مسلمانان

حمایت و دفاع از حقوق مسلمانان در سه سطح عملی می شود؛ نخست در سطح امت وجهان اسلام به صورت پشتیبانی از نهضت ها و جنبش های آزادی بخش اسلامی تجلی می یابد، مانند حمایت از حزب الله لبنان ومجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق. دوم، پشتیبانی و دفاع از مسلمانی که در حال مبارزه با کفار برای  احقاق حقوق خود هستند. نمونه بارز این سیاست حمایت جمهوری اسلامی ایران از مسلمانان فلسطین و بوسنی هرزگوین است. سوم، دفاع از حقوق اقلیتهای مسلمان در کشورهای غیر اسلامی  مانند مسلمانان چچن در روسیه. ⁽⁵⁴⁾

بر همین اساس  امام خمینی (ره) اظهار می دارد: « ما با تمام مسلمانان برادر هستیم و این یک اصل اسلامی است که هر مسلمانی باید به مسلمانان  دیگر کمک کند»؛⁽⁵⁵⁾«جمهوری اسلامی ایران مایل است براساس حفظ  وحدت وحمایت از منافع کشورها وملتهای اسلامی، آنان را در مشکلات یاری نماید». «ایران قدرت خود را صرف پشتیبانی از سایر مسلمانان می کند». ⁽⁵⁶⁾

5.همزیستی مسالمت آمیز و صلح طلبی

امام خمینی(ره) بیان می دارند:«آنچه غایت تعلیمات اسلامی است همزیستی مسالمت آمیز درسطح جهان است».⁽⁵⁷⁾ ایشان همچنین تصریح می کنند:«ملت های اسلام...صلح جویی و زندگی مسالمت آمیز را با تمام دولتها و ملتها طالب می باشند».⁽⁵⁸⁾

6. عدم مداخله در امور داخلی کشورها و احترام متقابل

عدم مداخله در امور داخلی کشورها به صورت متقابل است، یعنی در صورتی دولت اسلامی، در اینجا جمهوری اسلامی، در امور دیگران دخالت نمی کند که آنها نیز متقابلا در امور داخلی ایران مداخله نکنند؛ امام خمینی (ره) در این باره می فرماید:«دولت آینده نسبت به  همه دولتها بی طرف خواهد بود و با تمام دولت ها به طور عادلانه رفتار می کند، مادامی که روابط  متقابل حسنه باشد».⁽⁵⁹⁾

7.اصل نه شرقی، نه غربی، جمهوری اسلامی

سیاست نه شرقی، نه غربی در دوران تکوین انقلاب اسلامی و در بیانات حضرت امام (ره) مطرح شد و به دنبال آن در اوج گیری نهضت اسلامی، بر زبان توده های مسلمان با شعار «نه شرقی، نه غربی، جمهوری اسلامی» جاری شد. با تشکیل حکومت جمهوری اسلامی ایران، این شعار به عنوان چارچوب نظری در سیاست خارجی کشور به کار رفت و پیوسته از سوی حضرت امام خمینی (ره) مورد تأکید قرار می گرفت. ایشان فرمودند: «ما نه تحت حمایت آمریکا و نه تحت حمایت شوروی و نه تحت حمایت هیچ قدرتی نیستیم... آن چیزی که شما می‌خواستید جمهوری اسلامی بود. آن چیزی را که شما می‌خواستید نه شرقی و نه غربی بود و این حاصل است، این را حفظش کنید».⁽⁶⁰⁾

«ملت ایران بدون اتکا به غرب و شرق می خواهد روی پای خود بایستد و بر سرمایه های مذهبی و ملّی خود استوار باشد».⁽⁶¹⁾

آن چه که در اصل نه شرقی، نه غربی نفی می شود، نفس ارتباط نیست بلکه نحوه ی ارتباط با مفاد آن است.

تفاوت سیاست نه شرقی، نه غربی با سیاست عدم تعهّد

سیاست نه شرقی، نه غربی، برخلاف سیاست عدم تعّهد، در برابر ابرقدرت ها حالت تدافعی و انفعالی ندارد؛ بلکه با اتّخاذ سیاست تهاجمی، فعّال و پویا علیه سلطه گران به مبارزه می پردازد. بنابراین، اصل نه شرقی، نه غربی، نه تنها نوعی عدم تعهّد در قبال قدرت ها را دنبال می کند، بلکه در عین حال مانع از اعمال سلطه جویانه ی آنان می شود. هم چنین، دکترین عدم تعهّد نمایندگی جهان سوّم را بر عهده دارد؛ در حالی که دکترین نه شرقی، نه غربی علاوه بر آن، نمایندگی جهان اسلام را نیز به دوش می کشد. ⁽⁶²⁾

8. تعهد به قرار دادها وقوانین بین المللی

احترام والتزام به قوانین بین المللی وتعهدات دوجانبه وچند جانبه یکی از اصول سیاست خارجی جمهوری اسلامی است. برای نمونه بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران دراین مورد بیان می دارد: « ما از باب اینکه تابع اسلام هستیم، قرار داهایی که شده محترم می شماریم». ⁽⁶³⁾ رعایت قرارداد 1975 الجزایر بین ایران  وعراق، بیانیه 1359 الجزایر بین ایران و امریکا پس از بحران گروگانگیری و پیمان منع گسترش سلاح های هسته ای نمونه های عملی و نمودهای عینی پایبندی جمهوری اسلامی ایران به تعهدات و معاهدات بین المللی است.

 

اهداف

در مورد تقسیم بندی اهداف سیاست خارجی دیدگاه های مختلفی از سوی دانشمندان علوم سیاسی و روابط بین الملل بیان شده است که جهت اختصار به آنها نمی پردازیم و در این قسمت با توجه به  عامل زمان، انواع هدف رابیان می کنیم. هدف های بلندمدت، هدف های میان مدت و اهداف کوتاه مدت و حیاتی.

1.هدف­های بلند مدت: که عبارتند از طرح ها و رویاها و پندارهای مربوط به سازمان سیاسی یا ایدئولوژیک غایی نظام بین المللی، قواعد حاکم بر روابط درون نظام مزبور و نقش دولت های خاص در این نظام می باشد. ⁽⁶⁴⁾

با نظر به اینکه سند چشم اندازباتکیه بر"تعامل سازنده و موثردر روابط با جهان"، دیدگاهی مداراجویانه و عاقلانه راتوصیه می کندکه در آن ترازمی توان باحکمت و خرد، ضمن حفظ عزت کشور، مصالح نظام اسلامی رادنبال کرد. ⁽⁶⁵⁾

اهداف بلندمدت سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در گفتمان امام خمینی(ره)  که در قالب اهداف راهبردی در سندچشم انداز افق 1404 تعقیب می شود را می توان در پنج هدف کلی خلاصه کرد: حفظ موجودیت و پاسداری از «کیان اسلام ناب»، ایجاد جامعه واحد جهانی اسلامی، اتحاد و وحدت اسلامی و صدور انقلاب اسلامی؛ البته نوعی ارتباط تنگاتنگ و ملازمت منطقی بین این اهداف پنج گانه وجود دارد که در اینجا به ذکر دومورد اکتفا می کنیم.

صدورارزش های انقلاب

صدور انقلاب در نظام فکری واندیشه سیاسی امام خمینی(ره) دارای سه عنصر مفهومی «تکلیف گرایی»، «تحول گرایی» و «واقع گرایی» هنجاری مبتنی برقدرت بازدارنده است. ⁽⁶⁶⁾

چون صدور انقلاب به معنای دعوت یا تبیین آرمان ها و آموزه های انقلاب اسلامی عنصر ماهوی سیاست خارجی جمهوری اسلامی  است که  تحت هر شرایطی باید پیگیری شود؛ از این رو است که امام خمینی(ره) از بدو پیروزی انقلاب در سال 1357تا زمان رحلت در سال 1368، به انحاء مختلف اصل وضرورت صدور انقلاب را مورد تأکید قرار می دهند.

برای نمونه ایشان در پیامی به مناسبت اولین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی تصریح می کنند:«ما انقلابمان را به تمام جهان صادر می کنیم چرا که انقلاب ما اسلامی است و تا بانگ لا اله الا الله ومحمد رسول الله بر تمامی جهان طنین نیفکند، مبارزه هست و تا مبارزه در هر جای جهان علیه مستکبران هست، ما از مردم بی پناه فلسطین در مقابل اسرائیل دفاع می کنیم و اسرائیل این جرثومه فساد، همیشه پایگاه آمریکا بوده است...ما از ملت مسلمان و دلیر افغانستان کاملا پشتیبانی می کنیم».⁽⁶⁷⁾

تحول گرایی به معنای تلاش برای تغییر وضع و نظم موجود بین المللی است. ⁽⁶⁸⁾   

پی گیری صدورانقلاب اسلامی در چارچوب منافع ایدئولوژیک معطوف به نظم جهانی که متضمن ومستلزم تغییر نظم و وضع موجود بین المللی برای استقرار نظم وحاکمیت جهانی اسلام می باشد، آشکارا در کلام و بیان امام خمینی (ره) تجلی یافته است. برای مثال ایشان خاطر نشان می سازد:« مسئولان ما باید بدانند که انقلاب ما محدود به ایران نیست. انقلاب مردم ایران نقطه شروع انقلاب بزرگ جهان اسلام به پرچمداری حضرت حجت (عج) است... مسایل اقتصادی و مادی اگر لحظه ای  مسئولین را از وظیفه ای که برعهده دارند، منصرف کند، خطر بزرگ و خیانت سهمگین را به دنبال دارد...مردم عزیز ایران باید سعی کنند که سختی ها و فشارها را برای خود پذیرا گردند تا مسئولان بالای کشور به وظیفه اساسی شان که نشر اسلام در جهان است، برسند و هیچ امری نباید موجب انحراف از هدف بزرگ انقلاب یعنی حکومت جهانی اسلام شود، باید دولت جمهوری اسلامی تمام سعی و توان خود را در اداره هرچه بهتر مردم بنامید ولی این امر بدان معنا نیست که آنها را از اهداف عظیم انقلاب که ایجاد حکومت جهانی اسلام است منحرف کند».⁽⁶⁹⁾

این فراز از بیانات امام خمینی(ره) بیانگر چند اصل بنیادی در زمینه صدور انقلاب اسلامی در اندیشه ایشان است؛ نخست، انقلاب اسلامی ماهیتی فراملی دارد و به قلمرو سرزمین ایران محدود نمی شود؛ دوم، انقلاب اسلامی سرآغاز انقلاب های مستمری است که سرانجام به انقلاب جهانی حضرت مهدی(عج) ختم خواهد شد؛ سوم، صدور انقلاب به معنای اشاعه وگسترش اسلام در جهان یک هدف راهبردی است که جمهوری اسلامی مکلف و موظف به تأمین و تحقق آن است؛ چهارم، این هدف راهبردی در چارچوب منافع معطوف به نظم جهانی مبتنی بر تغییر نظم بین المللی موجود و برقراری نظم جهانی مطلوب به صورت ایجاد حکومت جهانی اسلام تعریف می شود؛ پنجم، صدور انقلاب اسلامی یک اصل و هدف همیشگی و ثابت در سیاست خارجی جمهوری اسلامی است و هیچ امری پیگیری آن را ساقط نمی کند. ششم، صدور انقلاب اسلامی به معنای نشر اسلام در جهان، ماهیتی مسالمت آمیز، نرم افزاری و تدریجی دارد.

بنابراین می توان نتیجه گرفت که صدور انقلاب در منظومه فکری امام خمینی(ره)، سرشت وسرنوشتی قهرآمیز ندارد بلکه یک راهبرد فرهنگی برای فراگیر ساختن و گسترش آرمان ها و گفتمان انقلاب اسلامی است. ⁽⁷⁰⁾

واقع گرایی هنجاری تلفیقی از یک سو بر لزوم صدور انقلاب به عنوان تکلیف و اصل ثابت در سیاست خارجی تأکید می ورزد و از سویی دیگر بر اهمیت وضرورت کسب قدرت جهت تأمین آن پا فشاری می کند؛ از این رو امام خمینی(ره) تصریح می کنند:«ما باید در صدور انقلابمان به جهان کوشش کنیم  و تفکر اینکه ما انقلابمان را صادر نمی کنیم کنار بگذاریم؛ زیرا اسلام بین کشورهای مسلمان فرقی قائل نمی باشد؛ تمام قدرت ها و ابر قدرت ها کمر به نابودی ما بسته اند و اگر ما در بسته بمانیم قطعاً با شکست مواجه خواهیم شد».⁽⁷¹⁾

این امر بیانگر این واقعیت است که صدور انقلاب در اندیشه امام خمینی(ره) یک راهبرد تهاجمی و باز دارنده برای بازداشتن قدرت های بزرگ از نابودی انقلاب اسلامی و به تبع آن جمهوری اسلامی می باشد. تأمین و تحقق این هدف نیز مستلزم کسب و توسعه قدرت است؛ ⁽⁷²⁾  به طوری که ایشان خاطر نشان می سازد:«...من به صراحت اعلام می کنم که جمهوری اسلامی ایران با تمام وجود برای احیای هویت اسلامی مسلمانان در سراسر جهان سرمایه گذاری می کند و دلیلی هم ندارد که مسلمانان جهان را به پیروی از اصول تصاحب قدرت در جهان دعوت نکند و جلوی جاه طلبی و فزون طلبی صاحبان قدرت وپول وفریب را نگیرد. مسلمانان باید بدانند تا زمانی که تعادل قوا در جهان به نفع آنان برقرار نشود، همیشه منافع بیگانگان بر منافع آنان مقدم می شود... راستی اگر مسلمانان مسائل خود را به صورت جدی با جهان خواران حل نکنند و لااقل خود را به مرز قدرت  بزرگ جهانی نرسانند آسوده خواهند بود؟»⁽⁷³⁾

اتحاد و انسجام جماهیر دول اسلامی

بکی دیگر از اهداف بلندمدت در گفتمان امام خمینی(ره) اتحاد و انسجام جماهیر دول اسلامی است.

در نزد امام خمینی(ره) به عنوان معمار انقلاب اسلامی و بنیان گذار جمهوری اسلامی، اتحاد و وحدت مسلمانان و جهان اسلام از جایگاه و منزلت والا و اهمیتی بسیار بر خوردار است.

«امیدواریم جمهوری اسلامی که برمبنای اتحاد و تشریک مساعی با کشورهای مسلمان جهان بنا شده، نقش قاطعی در حصول به هدف های والای اسلامی و خوشبختی مسلمانان سراسر جهان داشته باشد».⁽⁷⁴⁾  بر این اساس تأمین وحدت جهان اسلام را یک هدف مهم جمهوری اسلامی می داند «برنامه­ ما برنامه اسلام است، وحدت کلمه مسلمانان است. اتحاد ممالک اسلامی است».⁽⁷⁵⁾

برای رسیدن به انسجام ووحدت اسلامی باید سه معادله و مسئله حل شود. برای این سه مسئله، نیازمند سه کلید واژه مهم هستیم؛ ابتدا بازگشت به اصول مشترک اسلامی (آگاهی دینی)، سپس نفی وابستگی و استعمار خارجی (استقلال ملی) و بالاخره ایجاد پیوند مردمی­ ـ ­اسلامی بین حکومت و مردم در کشورهای اسلامی (آزادی سیاسی). ⁽⁷⁶⁾

 

2.هدف های میان مدت

هدف های میان مدت در سیاست خارجی جمهوری اسلامی که برگرفته از اندیشه امام خمینی(ره) است عبارتنداز: کسب اعتبار بین المللی، کسب و افزایش قدرت ملی.

کسب اعتبار بین المللی

اولین گام در راه کسب اعتبار بین المللی جلوگیری از از بی اعتباری در صحنه جهانی است. ⁽⁷⁷⁾  دوم، ارائه تصویر واقعی ومثبت از جمهوری اسلامی در انظار و افکار عمومی بین المللی و مرحله سوم، نمونه سازی و الگوپردازی از جمهوری اسلامی است. ⁽⁷⁸⁾

براین اساس امام خمینی(ره) تأکید می کرد: «در این موقع حساس که جمهوری اسلامی و اسلام عزیزمان مورد تهاجم تبلیغاتی رسانه های گروهی مرتبط با قدرت های بزرگ و وابستگان آنان قرار گرفته است... ما و شما وهمه طرفداران اسلام برای حق خود، باید به این حربه برنده روز مجهز باشیم و چهره واقعی اسلام و جمهوری اسلامی را در داخل و بیشتر در خارج در معرض شناخت همگان در آوریم».⁽⁷⁹⁾

در این میان توجه به دیپلماسی فرهنگی و نقشی که در جهت تأمین اهداف و منافع یک کشور ایفا می کند بسیار ضروری می نماید؛ موفقیت دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران از آنجا حائز اهمیت فراوان است که زیر بنای فرهنگی موفق سیاست خارجی یک کشور پتانسیل عظیمی برای تأمین اهداف و خواسته های سیاسی، اقتصادی و نظامی آن کشور فراهم می سازد. استفاده از این ابزار (فرهنگی) بی گمان مهم ترین فرصت جمهوری اسلامی ایران برای تقویت و افزایش روند همگرایی منطقه ای و در نتیجه تأمین اهداف خود به شمار می رود. ⁽⁸⁰⁾

کسب و افزایش قدرت ملی

قدرت ماهیت دوگانه و مثبت یا منفی، تدافعی یا تهاجمی، ابزاری یا غایی دارد؛ به عبارت دیگر، قدرت می تواند به صورت ابزار و وسیله ای برای دفاع و سعادت یک ملت به کار رود و امکان داردبه عنوان هدف در جهت تهاجم تخریب به کار رود.

امام خمینی(ره) نیز در سخنان خود بر لزوم و ضرورت تهیه و تدارک قدرت دفاعی  تأکید کرده است؛ برای نمونه ایشان بیان می دارند که «ما امروز محتاج به قدرت هستیم؛ امروز که اسلام مواجه با دشمن است و تمام  اسلام  با تمام کفر مواجه است احتیاج به قدرت داریم».⁽⁸¹⁾

 همچنین تذکر می دهند که «توسعه و تکامل صنایع و ابزار مربوط به قدرت دفاعی کشور از اهداف اصولی و اولیه بازسازی است و ما با توجه به ماهیت انقلابمان در هر زمان و ساعت احتمال تجاوز را مجددا از سوی ابر قدرتها و نوکرانشان باید جدی بگیریم». ⁽⁸²⁾

باید توجه داشت که قدرت صرفاً در بعد مادی و سخت افزاری، نظامی و اقتصادی، محدود نمی شود بلکه در کنار آن انواع، اشکال و ابعاد غیر عادی و نرم قدرت نیز اهمیت وا ولویت دارد.

3.هدف های کوتاه مدت

این اهداف از منظر امام خمینی (ره) عبارتنداز: حفظ امنیت ملی و موجودیت کشور، استقلال ، توسعه و رفاه اقتصادی.

حفظ امنیت ملی وموجودیت کشور

موجودیت و بقای جمهوری اسلامی ایران نیز برحسب حفظ تمامیت ارضی و ادامه حیات ملت و نظام  جمهوری اسلامی ایران تعریف می گردد. امام خمینی(ره) نیز فرموده اند: «دفاع از اسلام وایران برای همه قشرها از اهم واجبات دینی است».⁽⁸⁴⁾

استقلال، توسعه ورفاه اقتصادی

امام خمینی(ره) توسعه اقتصادی را به عنوان مجموعه شیوه‏ها، روشها و مکانیزمهای علمی ـ عقلانی ارتقای سطح معیشت جامعه می‏پذیرد. ایشان اتکا به نیروهای داخلی، بهره گیری از توان متخصصان بومی و ایجاد فضای لازم برای رشد استعدادهای ملی را به عنوان اصلی ترین عنصر رشد و توسعه اقتصادی کشور مورد توجه قرار می دهند. ⁽⁸⁵⁾

از فحوای کلام امام(ره) می توان دریافت که ضرورت استقلال اقتصادی برای ایشان تا آنجا حائز اهمیت است که استقلال کشور را نجات کشور در تمام زمینه ها به ویژه در عرصه های اقتصادی و صنعتی می دانند و به دور از هر نوع تعارف می فرمایند:«من دست و بازوی همه کسانی که بی ادعا و مخلصانه در صدد استقلال و خودکفایی کشورند را می بوسم».⁽⁸⁶⁾

 

جمع بندی و نتیجه گیری

سیاست خارجی مهم ترین وجه زندگی اجتماعی- سیاسی ملت‎ها و کشورها به شمار می رود، چون بقا و حیات آنها به سیاست خارجی بستگی دارد و مهمترین نوآوری و کانون مکتب سیاسی امام خمینی، ترکیب سنت دیرپای شیعی با یافته‌های عقلانی دنیای جدید است.

برجسته‎ترین کارکرد سیاست خارجی هر کشور تولید امنیت برای جامعه در جهانی ناامن، پر تلاطم و سیال است و دستیابی به امنیت همگانی، بیش از هرچیز در گرو سامان دهی ذهنی و فکری می‌باشد.

با عنایت به این پیش فرض، توسعه و تقویت ادبیات و نوشتارهای مربوط به سیاست خارجی و شکل دادن به رشته مطالعات سیاست خارجی ایران، از ضرورت هایی است که پیش روی جامعه علمی کشور قرار می گیرد، در این راستا بررسی اندیشه سیاست خارجی امام خمینی(ره) به عنوان اولین فقیه شیعی که در دوران غیبت امام معصوم موفق به ایجاد حکومت اسلامی گردید اهمیت مسئله را چند برابر می کند

بنابراین سیاست خارجی از منظر امام خمینی(ره) عبارت است از «روابطی که دولت اسلامی بر مبنای اصول اسلامی با همه دولت‎ها و بر پایه احترام متقابل ایجاد یا تحکیم می‌کند و این ارتباط تا زمانی ادامه پیدا می‌کند که موجبات سلطه و استیلا در ابعاد سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و... را ایجاد نکند».

منابع و مآخذ

1. معین، محمد؛ فرهنگ فارسی معین، تهران، امیرکبیر، چ24، 1385، ج3، ص3777

2. قربانی، قدرت الله؛ زمینه ها و مبانی کلامی و عرفانی اندیشه سیاسی امام خمینی، نشریه حضور، بهار 1385، شماره 56، ص40.

3. صحیفه نور،ج 5، ص 387.

4. جعفر پیشه، مصطفی؛ مبانی فکری حکومت  اسلامی از دیدگاه امام خمینی، سایت تبیان.

5. امام خمینی، تحریرالوسیله، ج اول، قم، موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، بی تا، ص 249.

6. ر.ک، جمشیدی، محمد حسین؛ اندیشه سیاسی امام خمینی ، تهران، پژوهشکده امام خمینی وانقلاب اسلامی، 1385، صص301-302 .

7. صحیفه نور، ج 02 ص 347.

9. شیخ صدوق ؛ من لایحضره الفقیه، قم، جامعه مدرسین ، ج4 ، ص334،( باب میراث اهل الملل).

10. صحیفه نور،ج19، ص94.

11. الحر العاملی، محمدبن الحسین،؛ وسائل الشیعه، ج16، طهران، مکتبه الاسلامیه، ص367 .

12. الکلینی، محمد بن یعقوب؛ الاصول من الکافی، ج1، بیروت، دار الضواء،1405ق، ص164 .

13. همان، ج3، کتاب الایمان والکفر، باب اخوه المؤمنین، حدیث 4، ص242.

14. صحیفه نور ،، ج6، ص220.

15. آیین انقلاب اسلامی، گزیده ای از اندیشه و آراء امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1374، صص 409- 407.

16. صحیفه نور، ج22، ص146.

17. مجلسی، محمد باقر؛ بحار الانوار،تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1362، ص52-53 .

18. صحیفه نور،ج21، ص134.

19. همان جا.

20. شکوری، ابو الفضل؛ فقه سیاسی اسلام، ویرایش دوم ، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه،1387،ج 2، صص 387.

21. مجموعه آثار، ج۲۰، ص۱۶۴ـ۱۶۷.

22. قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، اصل پنجم.

23. بیانات مقام معظم رهبری در روز بازدید از ناو شکن جماران، در

http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=8906.

24. صحیفه نور، ج ۱۰، ص ۱۳۸.

25. ر.ک امام خمینی، کتاب البیع، ج2، ص 461 26..

26. ابن منظور ،1405، ج7، ص233 .

27. راغب اصفهانی ، 1404، ص270.

28. هاشمی،علیرضا، پایان دفاع آغاز سازندگی،کارنامه وخاطرات اکبر هاشمی رفسنجانی سال 1367،تهران، دفتر نشر معارف،1390 1390، ص18-17.

29. صحیفه نور، ج21، ص92.

30. هاشمی، علیرضا، پایان دفاع آغاز سازندگی،کارنامه وخاطرات اکبر هاشمی رفسنجانی سال 1367 ص32و424- 441 .

31. آشوری لنگرودی، حسن؛ امام خمینی(ره) وحفظ مصالح نظام، ص41 .

32. همان، ص41 .

33. صحیفه نور، ج15، ص116 .

34. میرزا حسینی، مریم؛ دیدگاه های امام خمینی(ره) در حوزه سیاست خارجی، نشریه حضور، ش 34، زمستان 1379، ص182.

35. بشیریه،حسین؛عقل درسیاست،تهران،نگاهمعاصر،سوم،۱۳۸۶، ص62 .

36. همان، ص67 .

37. همان، ص66 .

38. کلینی، محمد بن یعقوب؛ اصول کافی، ج2، کتاب الایمان والکفر .

39. صحیفه نور، ج4، ص188.

40. همان، ج17، ص70.

41. جعفری، محمد تقی؛ حقوق جهانی بشر، تهران، نشر دفتر خدمات بین الللی حقوق، 1370، ص444.

42. صحیفه نور،ج22، ص29.

43. همان، ج21، 191.

44. همان، ج14، ص85.

45. همان، ج6، ص95.

46. دهقانی فیروزآبادی، سید جلال؛ سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، تهران، انتشارات سمت، 1388، ص180.

47. مدنی، سید‌جلال‌الدین ؛ تاریخ سیاسی معاصر ایران، قم، انتشارات دفتر اسلامی ، بی‌تا ،ج1، ص64 ـ 76.

48. نجفی، موسی و فقیه حقانی؛ تاریخ تحولات سیاسی ایران، تهران، انتشارات مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران،1384 ، ص334.

49. مدنی، سید‌جلال‌الدین؛ تاریخ سیاسی معاصر ایران،، ج1، ص 97 .

50. صحیفه نور، ج12، صص92-93.

51. در جستجوی راه از کلام امام، دفتر 15، صص‏249-250.

52. صحیفه نور، ج25، ص224.

53. صحیفه نور، ج4، تهران، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، 1369، ص3.

54. همان، ج12، ص19-24.

55. صحیفه نور، ج11، ص265-266.

56. دهقانی فیروزآبادی، سید جلال؛ سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، ص135.

57. همان جا.

58. برای توضیح بیشتر ر.ک: زنجانی، عمید؛ اسلام وحقوق بین الملل، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1366، ص87.

59. صحیفه نور، ج11، ص267.

60. دهقانی فیروزآبادی، سید جلال؛ پیشین، ص 138-139.

61. صحیفه نور، ج4، ص229.

62. همان، ج17، ص62-63.

63. پورقلی، محسن؛ سیاست خارجی ایران قبل و بعد از انقلاب، تهران،مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، 1378، ص ص129-131 .

64. سخنرانی در جمع سفرا ودیپلماتهای خارجی مقیم تهران، در تاریخ 22/11/1359، به نقل از روزنامه اطلاعات 23/11/59 (دهقانی فیروزآبادی، سید جلال؛ سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، ص139).

65. کی.جی.هالستی؛ مبانی تجزیه وتحلیل سیاست خارجی، ترجمه بهرام مستقیمی، تهران، دفتر مطالعات سیاسی وزارت خارجه، 1376، ص220-221

66. وردی نژاد، فریدون؛ سخنرانی مدیریت سیاست خارجی در تراز سند چشم انداز ملی ، کنفرانس ملی چشم انداز بیست ساله و الزامات سیاست خارجی توسعه گرا ، 8 اسفند ماه 1386 ، مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت. 

67. دهقانی فیروز آبادی، سید جلال؛ الگوهای صدور انقلاب در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، تهران، دانشگاه امام صادق (ع)، 1389، ص45-46 .

68. صحیفه نور، ج11، ص266 .

69. دهقانی فیروزآبادی، سید جلال؛ سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، ص143-144 .

70. صحیفه نور، ج21، ص108 .

71. معاونت پژوهشی مؤسسه تنظیم ونشر آثار امام خمینی(ره)؛ صدور انقلاب از دیدگاه امام خمینی(ره)، ص20-25 .

72. صحیفه نور ، ج12، ص 19 .

73. دهقانی فیروز آبادی، سید جلال؛ الگوهای صدور انقلاب در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، ص63 .

74. صحیفه نور، ج21، ص258 .

75. صحیفه نور، ج6، ص119 .

76. همان، ج1، ص83 .

77. مقیمی، غلامحسن؛ نظریه انسجام اسلامی در اندیشه امام خمینی(ره)، ص90.

78. دهقانی فیروزآبادی، سید جلال؛ پیشین، ص154-155.

79. صحیفه نور ،ج16، ص221 .

80. همان، ج11، ص181 .

81. همان، ج21، ص39 .

82. همان، ج12، ص44 .

83. دهقانی فیروزآبادی، سید جلال؛ پیشین، ص158-159

84. دهقانی فیروزآبادی، سید جلال؛ پیشین، ص148

85. صحیفه نور، ج 21، ص 233.

86. مـجـمـوعـه مقالات مربوط به اندیشه های اقتصاد امام خمینی(ره)، مـقـالـه مـفـهوم توسعه یافتگی از دیدگاه امام خمینی(ره). مک لوپ).