مقدمه
مکتب اسلام مبتنی بر سه اصل مبدأ، معاد و رهبری الهی برای همه ابعاد مادی و معنوی بشر به مقتضای جامعیت و در هر عصری به مقتضای خاتمیت و جاودانگی آن، برنامه و دستورالعمل دارد؛ در این میان، رهبری الهی به عنوان موهبتی الهی و پیونددهنده دو اصل دیگر، هیچ گاه از انسان دریغ نشده است؛ روحانیت به عنوان جریان تداوم بخش رهبری الهی و نظام اسلامی به عنوان یکی از لوازم حیات اجتماعی، دو نهاد اسلامی دیرپا و متلائم هستند.(درآمدی بر مناسبات روحانیت و دولت اسلامی با تأکید بر دیدگاه امام خمینی«ره»، علی معصومی)
حوزه علمیه کانون و قلب اندیشه و تفکر شیعی است که در سده گذشته با هجوم و فشاری که از ناحیه دنیای مدرن به کشورهای اسلامی و جامعه ما وارد شده بود، در محدوده خاصی عمل می‌کرد و با مدیریت و رهبری مرجعیت شیعه در یک سطح خاصی توانست از سنگر دیانت حفاظت کند.
حوزه‌های علمیه در جامعه اسلامی از نقش و جایگاه خطیر و مهمی برخوردار هستند؛ نهاد حوزه مصداق آیه شریفه «أَلَم تَرَ کَیفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ أَصلُها ثابِتٌ وَفَرعُها فِی السَّماءِ، تُؤتی اُکُلَها کُلَّ حینٍ بِاِذنِ رَبِّها...» (ابراهیم/24) است، چونان درختی ثابت و ریشه‌دار، مرکزی برای جویندگان معارف الهی که ثمراتی شیرین و گوارا در عرصه جهانی عرضه داشته و در ساحت علم و تقوا، آثاری پربها ارائه کرده است.
مراجع تقلید، روحانیان صالح و مجتهدان پارسا به عنوان متخصصان و کارشناسان دینی از دیرباز به عنوان منادیان و مروجان فرهنگ و هویت دینی و حافظان و پاسداران همیشگی اسلام و قرآن بوده‌اند؛ عینی‌ترین برون‌‌داد نقش و جایگاه روحانیت را می‌توان به روشنی در پیروزی انقلاب اسلامی و در طول سال‌های مبارزه با رژیم منحط پهلوی، تثبیت نظام اسلامی در سال‌های دفاع مقدس و استمرار آن با ایجاد حماسه‌های معنوی، سیاسی و اجتماعی در راستای ایجاد تمدن نوین اسلامی برشمرد.
حوزه علمیه برآمده از متن فرهنگ دینی جامعه اسلامی و مشتمل بر میراث گرانبهایی از روش‌ها، تجربه‌ها و اندوخته‌های علمی است؛ اما امروزه این نهاد با سابقه، خدوم و مؤثر در سرنوشت امت اسلامی که نقش و جایگاه مادری را برای نظام دینی ایفا می‌کند، به شدت نیازمند تغییر و تحول همراه با تیزهوشی، تیزبینی و آگاهی نسبت به حوادث است.
امروز مرزهای عقیدتی ورای مرزهای جغرافیایی است و پیش‌بینی هوشمندانه و آینده‌نگری همراه با اقدام و عمل سازنده سبب می‌شود تا ظرفیت عظیم انسانی نیروی جوان به صورت کارآمد و دقیق مدیریت شوند؛ از این‌رو دیگر نمی‌توان در محدوده دانسته‌ها و تجربه‌های تاریخی سده‌های گذشته برای نسل جوان حوزه علمیه و رویش‌های امروز انقلاب اسلامی برنامه‌ریزی کرد.
حوزه علمیه دیگر نمی‌تواند نسبت به مطالبات صورت گرفته از نظام اسلامی در عرصه‌های مختلف فقه حکومتی، مسائل نوظهور اجتماعی و اعتقادی، انفعالی یا با موضع عکس‌العملی برخورد کند، زیرا این همان خطر جدی است که رهبر معظم انقلاب بارها با هشدار به مسؤولان و برنامه‌ریزان حوزه علمیه از انفعال و غیبت این نهاد مهم در صحنه‌های متعدد فلسفی، فقهی و کلامی انتقاد کرده و حوزه را به پاسخگویی و حل مسائل سیاسی، اجتماعی، تدوین سازوکارهای تمدن نوین اسلامی و نظام‌سازی در این راستا تشویق کرده‌اند.
نظام اسلامی برای دستیابی به فرهنگی پیشرو، پویا و غنی مبتنی بر ارزش‌های دینی، تاریخی و ملی و نیز ارزش‌ها و آرمان‌های زیربنایی جامعه به مدیرانی فرهیخته و توانمند نیازمند است که در گام نخست به ابعاد، ماهیت و متغیرهای محیطی وقوف داشته و در گام بعد بر حوزه دانش مدیریت و اصول و تکنیک‌های آن اشراف کامل داشته باشند.
در راستای کسب موفقیت در میدان رقابت باید از نوعی برنامه‌ریزی بهره گرفت که آینده‌نگر و محیط‌گرا باشد و اگر در نظام آموزشی و پژوهشی حوزه عملیه تحولی رخ ندهد، رقیب بهتر میتواند از فرصت‌ها بهره ببرد؛ چنان که امروزه دشمنان اسلام با سوء استفاده از غفلت‌ها، تسامح و تساهل‌های صورت گرفته، آسیب‌های جدی به جامعه دینی وارد می‌کند.
در صورتی که حوزه علمیه باید قبل از دیگران در عرصه‌های اجتماعی، سیاسی، معرفتی و... حضور داشته باشد و تحرکی را هدایت کند که ناشی از تحول درونی طلاب و درون جامعه بوده و قابلیت بهره‌برداری داشته باشد.
متأسفانه با گذشت بیش از 35 سال از پیروزی انقلاب اسلامی هنوز نظام سازی و نقشه راه جامعی برای حل مسائلی از قبیل بیمه، مالیات، قانون کار، تعلیم و تربیت، هنر، سیاست داخلی و خارجی، اقتصاد درون‌زا و مقاومتی و موضوعات دیگر تدوین نشده است و مسؤولان و تصمیم‌گیرندگان در عرصه‌های مختلف کشور با وام‌داری حداکثری از نظام لیبرال سرمایه‌داری غرب و توهم توسعه و پیشرفت کشور به سبک غرب، سبب بروز معضلات متعددی از جمله مشکلات فرهنگی، فقر و اختلاف طبقاتی، نظام بانکداری غیر اسلامی، تجمل‌گرایی و فیش‌های نجومی می‌شوند.
پرواضح است که قوانین و سیستم‌های غربی پیشرفت براساس زیست‌بوم سکولاری و برای سبک زندگی جامعه غیر اسلامی طراحی شده است و اشکالات مبنایی و بنیادین دینی و فرهنگی به آن وارد است؛ بدین جهت ورود حوزه علمیه به عرصه‌های مختلف فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی از طریق پژوهش‌های بنیادین در این زمینه‌ها و ارائه نظریه‌های کاربردی دینی ضروری به نظر می‌رسد.
پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی، رسالت حوزه‌های علمیه را دو چندان کرده است؛ نظام اسلامی برای تأمین پشتوانه تئوریک خود به منظور تصمیم‌گیری و اجرا باید مبانی علمی لازم را در اختیار داشته باشد و این عرصه‌ای است که حوزه علمیه در کنار دیگر مجامع علمی باید در آن نقش فعال داشته باشد؛ زیرا بدون گسترش مرزهای علوم اسلامی به مباحث نوپدید و تولید علوم انسانی با رویکرد اسلامی، این نیاز پاسخ مناسب نمی‌یابد.(اعرافی، علیرضا، حوزه علمیه (چیستی/گذشته/حال/آینده)، ص 15)
بنابراین یاری و تقویت نهادهای فرهنگی، کمک به قوه قضائیه، تدریس معارف اسلامی در مراکز فرهنگی و آموزش عالی و تدوین نظام آموزشی منسجم و برآمده از اسلام و در نهایت حمایت و هدایت حکومت اسلامی جهت جامه عمل پوشاندن به اهداف متعالی دین، نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و هوشمندانه حوزه علمیه است و با شیوه‌های رایج در حوزه‌های علمیه هیچ‌گونه برنامه‌ریزی منسجم و تحول‌آفرینی امکانپذیر نیست.
از این‌رو با تمام فعالیتهای خالصانه، خودجوش و جزیره‌وار صورت گرفته در بخش‌های مختلف حوزه علمیه، جای بسی تأمل است که چرا این نهاد مهم و حساس بعد از گذشت بیش از سه دهه از فرصت طلایی انقلاب اسلامی امروزه نمی‌تواند مدعی تبیین و حل مسائل و مشکلات اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی کشور با راهحلهای اسلامی باشد، حوزه برای پاسخگویی به ابعاد مختلف فلسفه سیاسی اسلام چه تمهیداتی اندیشیده است؟
حوزه‌های علمیه در مسائلی همچون تسامح و تساهل فرهنگی، تحریف اندیشه دینی و سیاسی امام خمینی(ره)، سیاست‌های کلی داخلی و خارجی کشور، توطئه‌های دشمنان، جریان‌های سکولار و غربزده داخلی، هشدارها و مطالبات رهبری درباره حوزه و نظام اسلامی اعم از اقتصاد مقاومتی، نظام سازی، جامعه سازی و سازوکارهای تمدن نوین اسلامی چه روش و عملکردی داشته است؟
آیا هنگامی که رهبر معظم انقلاب، سیاست‌های نظام اسلامی در عرصه‌های مختلف از جمله اقتصاد مقاومتی را ابلاغ و تبیین می‌فرمایند و تأکید مکرر بر آن دارند، حوزه علمیه در جایگاه مادری نسبت به نظام اسلامی و از دریچه تحول در علوم انسانی توانسته است نسخه اجرایی از بخش‌های مختلف این سیاست‌ها را تدوین و ارائه کند؟
بدین جهت ورود حوزه علمیه به عرصه‌های مختلف فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی از طریق پژوهش‌های بنیادین در این زمینه‌ها و ارائه نظریه‌های کاربردی دینی ضروری است.
طبق آمار، میزان پرداختن به فردسازی، جامعه‌سازی و سازمان‌سازی در مکتوبات حوزوی به ترتیب، 84/68 درصد، 71/28درصد و 44/2 درصد است و به مقوله سازمان‌سازی کمتر پرداخته شده است.(پیروزمند، علیرضا، تحول حوزه علمیه و روحانیت؛ در گذشته و حال؛ طرح الگو، چشم‌انداز و ارزیابی فعالیت روحانیت، ص 423)
1. کارویژههای اجتماعی و سیاسی حوزه علمیه
عمکرد روحانیت در سازمان‌سازی
از مجموع قوای سه گانه کشور (قوه قضائیه، مجریه و مقننه) قوه قضائیه بیشترین ارتباط و وابستگی را به روحانیون حوزه‌های علمیه داشته است؛ از آنجا که لازم بوده و هست تا احکام حقوقی نظام، در نظام قضایئ کوشر مبتنی بر فقه جعفری پیاه‌ریزی شود، احتیاج بیشتری به حضور روحانیون در بدنه قوه قضائیه وجود داشته و دارد؛ گذشته از انی ، به حکم قانون، ریاست قوه قضائیه را لزوماً مجتهدی جامع‌الشرایط به عهده می‌گیرد و شورای عالی قضایی نیز عموماً متشکل از فضلای برجسته و با تجربه در این عرصه می‌باشد.
بخش زیادی از قضات محترم به طور رسمی از روحانیون هستند و بخش دیگری که به طور رسمی در سلک روحانیت به سر نمی‌برند در فراگیری تخصص‌های خود به میزان قابل ملاحظه‌ای، مرهون منابع تعییین شده و تولید شده در حوزه‌های علمیه می‌باشند؛ بنابراین حوزه‌های علمیه به صورت غیرمستقیم در تغذیه قوه قضائیه نقش شایان توجهی داشته و دارد.(همان، ص 388)
بخش مهم دیگری از حضور روحانیت در سازمان‌سازی، حضور در نهادهایی همچون جهاد سازندگی، سپاه پاسداران، بخش عقیدتی نیروهای نظامی و انتظامی ارتش و نیز حضور در وزات آموزش عالی در قالب نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها می‌باشد.( پیروزمند، علیرضا، تحول حوزه علمیه و روحانیت؛ در گذشته و حال؛ طرح الگو، چشم‌انداز و ارزیابی فعالیت روحانیت، ص390)
حضور روحانیت در زمینه پژوهش و تحقیق از دیگر ساختارهایی است که حوزه‌علمیه به سازمان‌سازی در این عرصه پرداخته است و از لحاظ کمی، تعداد مراکز تحقیقاتی و محققان پس از انقلاب اسلامی افزایش یافته است؛ اما از حیث کیفیت باید هماهنگی و انسجام میان مراکز پژوهشی ایجاد شود.
طبق آمار انتشار یافته، تعداد مؤسسات پژوهشی و اطلاع‌رسانی تأسیس شده در پیش از انقلاب، حدود پانزده مؤسسه است که از میان این تعداد، شش مؤسسه به کتابخانه‌های موجود در شهر مقدس قم تعلق دارد و با کسر این تعداد، تعداد مراکز پژوهش تنها به 9 عدد تقلیل می‌یابد؛ اما تعداد این مراکز، پس از انقلاب به ویژه در سال‌های اخیر از 200 مؤسسه و مرکز تجاوز نموده است؛ براساس اطلاعات دریافتی از 200 مؤسسه ثبت شده، مبنی بر طرح‌های اجرا شده یا آثار در دست اقدام، حجم اصلی فعالیتهای این مراکز در زمینه‌های تاریخ، سیره، کلام، فقه، تفسیر و علوم قرآنی بوده که از میان این موضوعات نیز تاریخ و سیره با 15 درصد و کلام با 14 درصد، بیشترین سهم را به خود اختصاص دادهاند؛ اما فعالیت پژوهشی در زمینه کودکان و نوجوانان، هنر، خانواده، اطلاع‌رسانی امور تبلیغی و پژوهش‌های تطبیقی کمتر مورد عنایت واقع شده است.(همان، ص457(
ایجاد هبستگى و وفاق اجتماعى
منظور از همبستگى و وفاق اجتماعى، به هم پیوستن و مجتمع ساختن اجزاى یک جامعه و واحدهاى کوچک آن به یک کل همبسته‌تر مى باشد؛ به نحوى که توان آن اجزا و واحدهاى کوچک و پراکنده و مختلف، انباشته و متمرکز شود و از طریق همیارى و همکارى آحاد جامعه و حمایت آنان از نظام سیاسى بحرانهاى حاصل ازدوران گذار را حل نماید.
بنابراین از جنبه‌های دیگر مشارکت حوزه‌های علمیه در جامعه‌سازی، استفاده از نفوذ کلمه خود در ایجاد وحدت و انسجام جامعه در حفظ استقلال و تمامیت کشور و ایجاد روحیه استقلا‌ل‌خواهی و ممانعت از تسلط نظرات اجانب در کشور و همچنین ایجاد شور و نشاط سیاسی و ایجاد انگیزه برای مردم در انتخابات متنوع و تعیین سرنوشت سیاسی خود می‌باشد.
روحانیت میتواند در سالم‌سازی جو انتخابات و دعوت مردم به شرکت فراگیر در انتخابات و دعوت نیروعا به حفظ احترام و ادب و اخلاق اسلامی و آنچه از آن امروز به قواعد بازی تعبیر می‌شود، نقش مؤثر و سرنوشت‌سازی ایفا کند و جامعه را از گزند انحرافات، درگیری‌ها و دعواهای مخرب مصون دارد و جامعه را به سمت وحدت و انسجام پیش ببرد.( پیروزمند، علیرضا، تحول حوزه علمیه و روحانیت؛ در گذشته و حال؛ طرح الگو، چشم‌انداز و ارزیابی فعالیت روحانیت، ص403)
فرآیند بسیج اجتماعى
موضوع مشارکت توده‌اى، اقدام عمومى در فعالیت‌هاى سیاسى ـ اجتماعى و تبدیل مردم به شهروندان فعال، موجب افزایش ظرفیت نظام سیاسى در پاسخ‌گویى به تقاضاها و مشکلات اجتماعى می‌شود.
به لحاظ تاریخى روحانیت نشان داده است که از میتواند از مهمترین عوامل بسیج کننده، حمایت کننده و حرکت دهنده جامعه به سوى ارزش‌هاى اجتماعی و اخلاقی باشد چنان که به تعبیر امام خمینى(ره) «آنکه ملت را بسیج کرد، آن روحانیون بودند».(صحیفه نور، ج 11، ص130)
بنابراین روحانیت به عنوان شبکه ارتباطى مستمر میان رهبر و مردم، نقش مهم در بسیج توده‌ها داشته است؛ به گونه‌اى که بزرگترین بسیج در تاریخ انقلاب را سامان داده است؛ یکی از نمونه‌های آن برگزاری اردوهای جهادی است که به این وسیله، روحانیون در مناطق محروم، به اقشار ضعیف و محروم جامعه خدمت‌رسانی می‌کنند و هرساله استقبال از این طرح بیشتر می‌شود؛ چنان که طبق آخرین آمار سازمان بسیج سازندگی، در تعطیلات نوروز سال 94 ، در مجموع قریب به 450 گروه جهادی متشکل از 18 هزار طلبه و دانشجو و بسیجیان سایر اقشار به مناطق محروم و کم برخوردار کشور اعزام شدند که این میزان به نسبت تعطیلات نوروزی سال 93 حدود 30 درصد افزایش داشت.(خبرگزاری رسا، 26/12/93)
2.کارویژههای فکری و فرهنگی حوزه علمیه
نقش روحانیت در ارتقای فرهنگ عمومی
حجم فعالیت روحانیت در عرصه فرهنگ عمومی در مقایسه با فرهنگ بنیادی و تخصصی از کمیت بیشتری برخوردار است؛ شاهد مثال آن آمار سازمان حج و زیارت است که که طبق آن، حدود سه هزار و دویست روحانیون فاضل، وظیفه خدمات فرهنگی به زائران اماکن زیارتی، حج، عمره و عبتابت عالیات را برعهده دارند که در این میان در سال‌های اخیر فقط حدود پانصد هزار نفر سالیانه به حج مشرف می‌شوند؛ با احتساب این که حداقل پنج نفر تحت تأثیری برنامه زیارتی هر زائر قرار می‌گیرند؛ با یک محاسبه ساده می‌توان به این نتیجه رسید که حدود سه میلیون نفر به این طریق تحت تأثیر برنامه معمولی حج قرار می‌گیرند که در این میان، روحانیون در بهره‌مندی مناسب زائران از سفرهای زیارتی، نقش تعیین‌کننده‌ای برعهده دارند.( پیروزمند، علیرضا، تحول حوزه علمیه و روحانیت؛ در گذشته و حال؛ طرح الگو، چشم‌انداز و ارزیابی فعالیت روحانیت، ص427)
دفاع از شریعت و ترویج آن
تردیدى نیست که حوزه‌هاى علمیه و علماى متعهد در طول تاریخ اسلام و تشیع، مهمترین پایگاه محکم اسلام در برابر حملات و انحرافات و کجروی‌ها بوده‌اند. علماى بزرگ اسلام در همه عمر خود, تلاش نموده‌اند تا مسائل حلال و حرام الهى را بدون دخل و تصرف ترویج نمایند.
تعامل حوزه علمیه با آموزش و پرورش
تعلیم و تربیت انسان‌ها در دین اسلام، مقوله بسیار مهم و حیاتی است؛ زیرا از جنبه فردی، مقدمه‌ای برای رسیدن به معنویت و خداباوری است و در بُعد اجتماعی، مقدمه تکامل و پیشرفت جامعه و نظام‌سازی محسوب می‌شود.
اولویت یافتن بُعد آموزش بر پرورش و تربیت دینی از ضعف‌های اساسی نظام تعلیم و تربیت در ایران است که سبب بروز آسیب‌ها و ناهنجاری‌های اجتماعی و سردرگمی در فرآیند حل مسائل و مشکلات فرهنگی همچون بی‌حجابی، اعتیاد و فسادهای اخلاقی از سوی افراد می‌شود؛ از این رو تعامل و همکاری آموزش و پرورش با حوزه‌های علمیه یک سیاست بلندمدت، استراتژیک و برخاسته از ضرورت‌های جامعه است.
رویکرد تربیت اسلامی در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش از اصول مهم و راهبردی است؛ بنابراین می‌توان با برگزاری دوره‌های آموزشی از ظرفیت روحانیون و طلاب مستعد برای تبیین بُعد تربیت اسلامی سند تحول استفاده کرد.
نگاه جامع و کلان به موضوع تعلیم و تربیت نیز اقتضا می‌کند که در راستای تحول بنیادین در آموزش و پرورش اتاق فکری از صاحب‌نظران تعلیم و تربیت از حوزه و دانشگاه تشکیل شود که دارای ثبات و به دور از اختلافات جناحی و سیاسی باشد؛ اتاق فکری که اعضای آن آشنایی کامل با تعلیم و تربیت اسلامی، فلسفه اخلاق، فلسفه آموزش و پرورش، وضعیت کشور و جامعه و مزایا و معایب نظام‌های آموزشی شرقی و غربی داشته باشند و بتوانند با عقل و نقل روی موضوعاتی همچون اخلاق، دین، حافظه، احساس، زبان، استفاده از اینترنت و ورزش بحث کنند و این جلسات از دوام و ثبات برخوردار باشند تا خروجی آن نظریه‌هایی کارا و به روز در حوزه تعلیم و تربیت باشد.
در سال‌های اخیر اقداماتی برای تعامل بیشتر آموزش و پرورش با حوزه علمیه انجام شده است که از جمله آنها موافقت رهبری با خدمت سربازی طلاب در آموزش و پرورش، طرح استقرار روحانی در مدارس امین از سال 90 در بعضی از مدارس قم و شهرستان‌ها، طرح خوش حجابان و مربیان حجاب در خصوص برنامه عفاف و حجاب و برگزاری گفتمان های دینی و حقوقی در مدارس است.
طبق آماری که معاون پرورشی و فرهنگی استان قم ارائه کرده است، در سال 95 از 240 مدرسه امین در استان قم بهره‌برداری می‌شود و 13 توافقنامه برای افزایش فعالیتهای پرورشی با حوزه علمیه انجام شده است.(بخش سفیران تبیان به نقل از خبرگزاری ایرنا، 29/1/1395)
حوزه علمیه و تولیدات فکری، فرهنگی و هنری در رسانه و فضای مجازی
نسل امروز حوزه، نسلی آشنا به زمان و ابزار جدید است و میتواند قدم‌های بلندی در عرصه تبلیغ بردارد، باید با توجه به گسترش و تنوع رسانهها و تعدد شیوه‌های تبلیغ و انتقال پیام، به تولید پیام‌های متنوع و به کارگیری رسانهها و شیوه‌های گوناگون، اهمیت ویژهای داد و برای استفاده از همه ظرفیت‌های پیام‌رسانی در عرصه‌های رسانه‌ای و فضاهای مجازی، گام‌های بلندتر برداشت و مخاطب خود را هفت میلیارد جمعیت امروز جهان و نسل‌های آینده دانست؛ همچنین با وجود تلاش‌های موجود، همچنان مبانی فلسفی، فقهی و اخلاقی حضور حوزه در رسانه تکمیل نشده است و باید علما و روحانیون این مبانی را به شکل منظومه‌ای منسجم تهیه کنند؛ زیرا بدون مهیا کردن زیرساخت‌ها در ادامه مسیر مشکلات فراوانی ایجاد خواهد شد.
امتداد اندیشه اسلامی در تمام ابعاد زندگی بشر همراه با نگاه جامع و عمیق اسلامی، دیگر رویکرد لازم در موضوع رسانه و حوزه است؛ متأسفانه در حال حاضر همه مبانی زندگی بشر امروزی، تحت تأثیر رسانه و فرهنگ غرب قرار دارد و حوزه علمیه باید با نگاه تمدنی و اسلامی، سبک‌های زندگی بشری را در همه زمینه‌ها بازسازی کند.( اعرافی، علیرضا، حوزه علمیه (چیستی/گذشته/حال/آینده)، ص 305)
حوزه علمیه و صداو سیما
تعامل حوزه علمیه با صدا و سیما میتواند در قالب‌های مختلفی صورت گیرد؛ نخست، تئوری‌پردازی دینی در تولیدات صدا و سیما که با همکاری و کمک گرفتن از کارشناسان حوزه علمیه، فیلم‌ها و برنامه‌ها با مبانی اسلامی و در جهت تربیت اسلامی ساخته شوند.
دومین قالب، آموزش دادن تخصصی کارگردانی و تهیه‌کنندگی به طلاب است که دانشکده صداو سیمای استان قم در این راستا طلاب را آموزش می‌دهد و طبق آمار، از این دانشکده از از سال 76 تا کنون بالغ بر 200 دانش پژوه طلبه فارغ التحصیل شده اند و در رسانه ملی و نهادهای وابسته به آن مشغول به خدمت شده‌اند.(خبرگزاری حوزه، 4/9/1393)
دانش پژوهان این دانشکده در رشته‌های تولید سیما، ادبیات نمایشی با گرایش فیلمنامه نویسی، دین و رسانه و پژوهش درارتباطات به تحصیل مشغول هستند.
بنابراین بهره‌برداری بیشتر از ظرفیت حوزه‌های علمیه به‌ویژه حوزه علمیه قم و همکاری بیشتر حوزه و رسانه، مقابله گسترده با اسلام‌هراسی و اهانت به پیامبر اکرم(ص) تحت عنوان آزادی بیان، تلاش گسترده‌تر برای تبیین مفاهیم قرآن کریم به مخاطبان، تلاش در جهت نشر معارف اهل بیت (ع) به‌عنوان روح قرآن، تقویت عناصر اساسی فرهنگ غنی اسلام و انقلاب اسلامی و احیای آن به‌عنوان جدی‌ترین رسالت سازمان صدا و سیما به شمار می‌رود.
شیوه‌های تبلیغ حوزه علمیه در فضای مجازی
هنر تبلیغ در عرصه جهانی با ابزار رسانه به یک معنا دعوت عملی است؛ زیرا حضور فیزیکی در همه جهان شدنی نیست؛ با این وجود، تبلیغ چهره به چهره در فضای مجازی ممکن و شدنی است؛ این فضای متناقض ایجاب می‌کند طلاب شیوه‌های جدید تبلیغ را بیاموزند و «هنر تبلیغ» و «تبلیغ هنری» را نیز بشناسند تا با گذر از «هنرهشتم» در «وادی طور» و در ایمن اصحاب میمنه قرار گیرند؛ از مرز نور بگذرند؛ رقص نور را در فراتر زا از سینما، در فضای اینترنت و در اشکال «چند رسانه‌ای» همزمان تجربه کنند و طرح و ابتکاری نو در «ابلاغ رسالات الله» در اندازند.( اعرافی، علیرضا، حوزه علمیه (چیستی/گذشته/حال/آینده)، ص303)
حوزه علمیه و تولید نرم‌افزارهای دینی
یکی از مراکز فعال حوزه علمیه در تولید نرم‌افزارهای دینی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور است که تا کنون 300 عنوان نرم افزار درباره شخصیت‌های مختلف، بیش از 700 نرم افزار تلفن همراه و 200 عنوان نرم‌افزار کتابخانه‌ای تولید کرده است.(سایت مرکز تحقیقات کامپیوتری نوری http://www.noorsoft.org، 22/12/1391)
مرکز تحقیقات رایانه‌ای حوزه علمیه اصفهان نیز از دیگر مراکزی است که در تولید نرم‌افزار فعالیتهای قابل توجهی داشته است، این مرکز تا کنون 60 نرم‌افزار دینی از جمله دانشنامه جامع نهج البلاغه، نرم افزار قرآن منظوم، نرم افزار جبهه و جنگ تولید کرده است و قرار است امسال 5 نرم افزار تربیتی برای کودکان، یک نرم افزار تربیتی برای نوجوانان و یک نرم افزار تربیتی برای جوانان در بازار عرضه کند.
حوزه علمیه و تولید بازی‌های رایانه‌ای
در حال حاضر مهمترین رسانه و حامل فرهنگ غربی، محصولاتی هستند که در قالب فیلم و بازی طراحی و وارد سبک زندگی انسان‌های مختلف در سراسر نقاط عالمی می‌شوند؛ بخش مهمی از این محصولات مربوط به بازی‌ها و اسباب‌بازی‌ها و از همه مهم‌تر بازی‌های رایانه‌آی است که قلمرو مهمی را به خود اختصاص دادهاند.
سردمدارن تمدن غرب به دنبال این هستند که با بهره‌گیری از همین ابزارها فرهنگ آمریکایی را برتمام نقاط عالم حاکم کنند؛ البته اگر همین ابزارها از معیارهای مشخص برای رسیدن اهداف معنوی و فضلیت‌های اخلاقی به کار گرفته شود، به احتمال قوی از موضوع لهو و لعب بیرون می‌آید و با اعمال مهندسی فرهنگی می‌توان روح شیطانی را از این رسانه خارج و از آن برای انتقال پیام روح رحمانی استفاده کرد.(اعرافی، علیرضا، حوزه علمیه (چیستی/گذشته/حال/آینده)، ص310)
از جمله بازی‌های تولید شده در کشور با محتوا و ارزشی در جهت ورود محتوای فرهنگ اسلامی «عملیات انهدام ۱: نبرد فاو»و «عملیات انهدام ۲: نبرد خرّمشهر» بوده که جوایز و مقام‌های متعددی را در این رشته به دست آورده است.
«سفر جنجالی» نیز عنوان رسمی‌ترین بازی رایانه‌ای تولیدشده به منظور معرفی و نهادینه‌سازی شیوه و سبک اسلامی ایرانی، فرهنگ‌سازی و ترویج اقتصاد دانش بنیان است که داستان آن در یک تمدن فرضی و بسیار زیبا روی می‌دهد، تمدنی که از روستا و شهرهایی تشکیل شده و هر یک از آنها دارای اماکن متعددی هستند و این بازی دارای المان‌های فرهنگی و مذهبی فراوانی است.(حجت الاسلام حبیب داستانی بِنیسی در گفت‌وگو با خبرگزاری مهر، 13/2/1395)
ضرورت ورود طلاب به عرصه بازی‌نویسی
فناوری‌های بازی‌های رایانه‌ای با فرهنگ اسلامی میتواند سرآغازی برای ورود مفاهیم دینی به این عرصه مهم و راهبردی در کشور ما باشد؛ از این رو طبق آیه «نفر» در قرآن کریم و ضرورت انذار مردم، از میان طلاب، عده‌ای باید به سمت این رسانه قوی و جذاب حرکت کنند و بازی‌نامه نویسی را با محوریت بازی‌های محتوایی و سبک زندگی تولید کرده، ارزش‌های انسانی و مذهبی را به دنیای بازی تزریق کنند.(سلسله نشست‌های انجمن سواد رسانه‌ای دفتر فرهنگی هنری دفتر تبلیغات اسلامی با موضوع «ورای بازی» و بررسی سیاست‌های پنهان در بازی‌های فراگیر به همت بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای، خبرگزاری رسا،29/1/1395)
در همین راستا، طبق گفته رییس بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای، 2 کارگروه فکری در حوزه علمیه قم به منظور تدوین سناریوهای ارزشی، دینی و مذهبی تولید بازی‌های رایانه ای راه‌اندازی می‌شود که ورود محتوای فرهنگ اسلامی به بازی‌های رایانه‌ای از دیگر اهداف تشکیل این کارگروه‌ها است.(خبرگزاری شبستان، 20/2/1391)
ورود حوزه علمیه به حوزه روانشناسی و مشاوره اسلامی
حوزه علمیه در 10 سال اخیر، حضوری فعال در حوزه خانواده و مشاوره داشته است که وجود مراکز متعدد مشاوره خانواده در حوزه بر این امر دلالت دارد.
یکی از این مراکز فعال در این زمینه، مرکز مشاوره مأوا وابسته به مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) است که در تمام زمینه‌های مورد نیاز جامعه خدمات مشاوره با رویکرد مذهبی ارائه می‌دهد، از جمله آنها بحث ازدواج، فرزند‌پروری، اختلال کودکان و نوجوانان، مسائل جوانان، مشاوره شغلی و تحصیلی، مشاوره مرتبط با اختلالات روانشناختی همچون وسواس، اضطراب، اختلالات شخصیت، گرفتن روانسنجی به معنای تست‌های هوش، سلامت روان و تست‌های شخصیت عمده فعالیت‌ها در حیطه مشاوره و خدمات روانشناسی است.
این مرکز در کارگروه‌های پژوهشی خود از اساتید حوزوی و متخصص بهره برده و تیم پژوهشی نیز اساتید حوزوی و فارغ‌التحصیلان رشته روانشناسی هستند که توانستند در این چند سال پنجاه عنوان کتاب را چاپ کنند.(حجت الاسلام ابراهیم اخوی، روانشناس و مدیر مرکز مشاوره مأوا در گفت‌وگو با خبرگزاری رسا، 22/1/95)
3. کار ویژه‌هاى اقتصادى حوزه علمیه
در فضای اقتصادی کشور، روحانیت میتواند نقش‌های بسیار مهمی را ایفا کند، نخست، عرصۀ نظریه پردازی و تولید علم در حوزه اقتصاد کشور از جمله اقتصاد مقاومتی است.
از سوی دیگر روحانیت وظیفه دارد که در عرصۀ تبلیغی خود، به تبیین و توضیح گزاره‌های اقتصادی دین اسلام بپردازد و جهان بینی اسلامی در زمینۀ اقتصاد را برای مردم بازگو کند، زیرا باید گزاره‌های اقتصادی دین را در ذهن مردم به صورت واضحی تبیین کرد تا رفتارهایشان را طبق آن ذهنیت، اسلامی کنند.
عرصه دوم حضور روحانیت در فضای اقتصادی، حوزه فقه اقتصادی است که شمول و گستردگی ویژهای دارد؛ احکام خمس، رهن، اجاره، خیارات و مسائلی از این قبیل باید برای مردم بیان شود.
عرصه سوم، حوزه عقاید اقتصادی است؛ همان‌گونه که انسان نیازمند است که بداند خداوند یگانه است؛ باید دقیقاً نزد او، مفهوم رزاقیت خداوند نیز از امور بدیهی و آشکار باشد؛ باید بداند که حتی یک ریال مال حرام چگونه گردش می‌کند و چه آسیب‌ها و تخریب‌های فردی و اجتماعی خواهد داشت.
چهارمین عرصه حضور روحانیت در حوزه دانش و علم اقتصاد است، بسیاری از جوان‌های کشور، حتی تعریف کارآفرینی یا مفردات کلام‌های اقتصادی مقام معظم رهبری را نمی‌دانند؛ از این رو روحانیت میتواند در ترغیب مردم و فرهنگ‌سازی اقتصاد مقاومتی نقش مهمی ایفا کند.
حوزه علمیه؛ بهترین مرجع فقهی تجار و کسبه
لازمه تحقق بازار اسلامی، تقویت ارتباط تنگاتنگ بازار با حوزویان است و در گذشته معروف بود، شخصی به فروشندگی و مغازه‌داری روی می‌آورد که مکاسب خوانده باشد؛ بنابراین یکی از وظایف حوزه علمیه در عرصه ورود به بازار، آموزش احکام تجارت، آموزش و اعزام مبلغ جهت تبلیغ و حضور در بین اصناف و بازاریان است که اجرای طرح‌هایی همچون برگزاری جلسات هفتگی آشنایی بازاریان با مسائل فقهی از جمله فقه معاملات در بسیاری از شهرهای کشور از جمله شهر مقدس قم برکات و دستاوردهای بسیاری را به همراه داشته و با استقبال خوب بازاریان همراه بوده است.
نقش حوزه علمیه در بانکداری اسلامی
فضای اقتصادی روز جامعه اقتضا می‌کند که همه مردم به نحوی با بانک مرتبط باشند؛ به‌گونه‌ای که اکثر معاملات در بخش صنعتی، کشاورزی، خدمات، تولید و تجارت، بازرگانی و موارد زیادی از این جمله به معاملات بانکی گره خورده است.
امروزه بیش از ۱۵۰ میلیون سپرده بانکی در کشور وجود دارد یعنی به طور متوسط هر ایرانی بیش از دو یا سه حساب بانکی دارد و از طرف دیگر در خیلی از بخش‌های اقتصادی بیش از ۸۵ درصد وابستگی به تسهیلات بانکی وجود دارد یعنی از هر ۱۰۰ بنگاه اقتصادی ۸۵ بنگاه به نحوی از تسهیلات بانکی کوتاه مدت، میان مدت یا بلندمدت استفاده می‌کنند، افزون بر آن تقریبا همه خانوارها به نحوی با خدمات بانکی اعم از پرداخت قبوض آب و برق و حوالجات بانکی و ضمانت نامه‌ها و گشایش اعتبارات اسنادی و امثال اینها در ارتباط هستند. بنابراین فقهای بزرگوار و اساتید حوزه باید به این مقوله مهم توجه داشته باشند که هر روز در کشوری مثل ایران میلیون‌ها قرارداد بانکی انجام می‌گیرد.(حجت الاسلام سیدعباس موسویان، عضو شورای فقهی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران در گفت‌وگو با خبرگزاری مهر، 23/12/94)
یکی از ابعاد فقه حکومتی، حوزه اقتصاد و به ویژه بازار پول و سرمایه است؛ ویژگی تحول مستمر و پی در پی در حوزه‌های مختلف بازار پول و سرمایه اقتضا می‌کند که همواره نیاز به طرح مباحث نو و استنباط مسائل جدید فقهی احساس شود؛ زیرا همواره تحول جدیدی رخ می‌دهد از این رو ابزار جدیدی لازم دارد.
بنابراین حوزه علمیه باید با عزم راسخی به عرصه پاسخگویی به مسائل روز وارد شود و در جهت عمل به فرمایشات مقام معظم رهبری(حفظه‌الله) خیزشی در حوزه‌های علمیه صورت گیرد.
امروز باید براساس نیازهای جدید مباحثی تحت عنوان فقه‌الاقتصاد، فقه بانک و فقه بازار سرمایه در کرسی‌های درس خارج حوزه تدریس شود و مراکز علمی در این قالب، اساتید را به صحنه بیاورند؛ تا معاملات بانکی و خارج فقه بازار سرمایه اسلامی به بحث و درس گذاشته شود و بازده آن به صورت ملموس در فضای اقتصادی کشور احساس شود.
از سوی دیگر باید به این امر اذعان داشت که اکنون حداقل ۱۰۰ جلد کتاب در زمینه مباحث بانکداری اسلامی تألیف شده که بیش از ۵۰، ۶۰ جلد این کتاب‌ها به مباحث فقهی آن می‌پردازد و شاید بیش از هزار مقاله علمی با رویکرد فقهی در حوزه معاملات بانکی و بازار سرمایه اسلامی تألیف شده است که می‌توان برای شروع برگزاری درس‌های خارج از این منابع اولیه استفاده کرد.(همان)
یکی دیگر از ضعف‌های حوزه علمیه در حوزه بانکداری اسلامی این است که فاصله‌ای میان موضوع‌شناسی و حکم‌شناسی وجود دارد، فقهای برجسته از جهت حکم‌شناسی و تسلط به مسائل حکم‌شناسی در سطح خیلی بالایی هستند؛ اما از جهت موضوع‌شناسی که نیاز هست موضوع خوب شناخته شود تا اصطلاحاً حکم بر آن بار شود خلأیی در حوزه‌های علمیه احساس می‌شود که باید توسط متخصصان موضوعات به صورت صحیح به حوزه منتقل شود تا احکام به صورت صحیح بر آنها بار شود.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
در طول تاریخ، حوزه‌های علمیه و مراکز دینی و به ویژه عالمان دین در کنار وظایفی همچون تعلیم، تعلم، تهذیب و اخلاق و تربیت، نقش اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی داشته و ظرفیت بالایی را دز این زمینه‌ها از خود نشان دادهاند.
در عصر حاضر نیز باید به نقش اجتماعی و سیاسی روحانیت توجه ویژه داشت و با انتقال علم به اجتماع، درجه معرفت جامعه را بالا برد و با حکمت هدایت کرد؛ به عبارت دیگر حوزه علمیه باید کانون جوشانی باشد که حکمت، عقلانیت، فکر، معرفت و اخلاق را به جامعه ترزیق کند و برکات حوزه در جامعه و به خصوص در مساجد، مراکز علمی، فرهنگی و اقتصادی، دانشگاه‌ها و مدارس لمس شود.
مبلغان دین در عصری که هجمه‌های اخلاقی از جهات مختلف عالم ایجاد می‌شود، پرچم‌دار عقل، خرد، حکمت، اخلاق و معنویت باشند؛ البته برای ایفای این نقش‌ها، افزون بر علم و اخلاق باید مهارت‌های کاربردی نیز به مبلغان و حوزویان منتقل شود.
بنابراین در نظام حوزه علمیه باید تلاش‌های جدی و لازمی در عرصه‌های مختلف انجام شود؛ حوزه‌هایی همچون تأکید بر رابطه دین و سیاست و نشاط سیاسی دین، تدوین ابواب جدید فقهی که در عرصه سیاست و اجتماع کاربرد دارند؛ مانند فقه سیاسی، فقه اجتماعی، فقه تربیت، فقه اقتصاد و اموری از این قبیل؛ ضرورت برطرف کردن خلأهای تئوریک موجود در نظام اسلامی و آمادگی برای پاسخگویی به شبهات و نیازها و بر لزوم دستیابی و شناخت صحیح از نقشه معرفتی دنیای امروز برای به دست آوردن یک رویکرد جامع در حوزه فکر، فرهنگ و معرفت.(رک، اعرافی، علیرضا، حوزه علمیه (چیستی/گذشته/حال/آینده)، ص 678)
مجتبی عباسی
منابع و مآخذ
1. درآمدی بر مناسبات روحانیت و دولت اسلامی با تأکید بر دیدگاه امام خمینی(قدس سره)، علی معصومی، قم، نشر المصطفی، 1392.
2. اعرافی، علیرضا، حوزه علمیه (چیستی/گذشته/حال/آینده)، قم مؤسسه اشراق و عرفان، 1395.
3. پیروزمند، علیرضا، تحول حوزه علمیه و روحانیت؛ در گذشته و حال؛ طرح الگو، چشم‌انداز و ارزیابی فعالیت روحانیت، قم، کتاب فردا، 1391.
4. بیانات رهبرمعظم انقلاب در آغاز درس خارج، 21/6/1372.
5. صحیفه نور، ج 11.
6. خبرگزاری رسا، اردوهای جهادی طلاب،26/12/1393.
7. بخش سفیران تبیان به نقل از خبرگزاری ایرنا، 29/1/1395.
8. خبرگزاری حوزه، 4/9/1393.
9. سایت مرکز تحقیقات کامپیوتری نوری http://www.noorsoft.org، 22/12/1391.
10. حجت الاسلام حبیب داستانی بِنیسی در گفت‌وگو با خبرگزاری مهر، 13/2/1395.
11. سلسله نشست‌های انجمن سواد رسانه‌ای دفتر فرهنگی هنری دفتر تبلیغات اسلامی با موضوع «ورای بازی» و بررسی سیاست‌های پنهان در بازی‌های فراگیر به همت بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای، خبرگزاری رسا،29/1/1395.
12. حجت الاسلام ابراهیم اخوی، روانشناس و مدیر مرکز مشاوره مأوا در گفت‌وگو با خبرگزاری رسا، 22/1/1395.
13. حجت الاسلام سیدعباس موسویان، عضو شورای فقهی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران در گفت‌وگو با خبرگزاری مهر، 23/12/1394.
