اشاره: نگارش پایاننامه بخشی از تجربه پژوهشی دانشجویان در مقطع تحصیلی ارشد و دکتری است و این سنت پژوهشی چند سالی است در حوزههای علمیه نیز رواج یافته است که این شروعی برای تحقیق، پژوهش و کار نوشتاری خواهد بود.
پژوهشگران حوزه و دانشگاه با هدایتهای علمی استاد راهنما و مشاور باید در پایان دوره تحصیلی خود یک کار تحقیقی ارزشمند ارائه دهند و با قرار گرفتن در یک تمرین عملی نشان دهند که صلاحیت علمی و پژوهشی لازم را پیدا کردهاند.
پژوهشگران با نوشتن رساله در عین حالی که با چگونگی نگارش و تنظیم مطالب علمی آشنا میشوند؛ اثبات میکنند که به حدی از رشد و کمال علمی رسیدهاند که قادرند با رعایت روشهای علمی تحقیق، پژوهشهای جدیدی انجام داده و در مورد موضوعات رشته علمی خود اظهار نظر نمایند و با کشفیات جدید خود قلمرو و حوزه معرفتی رشته علمی مربوط را گسترش دهند.
یکی از مهمترین عوامل موفقیت در انجام پایان نامه، علاقه و تسلط محقق نسبت به موضوع تحقیق است که به عنوان یک موضوع، دغدغه، پرسش یا چالش، ذهن پژوهشگر را درگیر کرده باشد و با علاقه و جدیت و بر اساس تجربه، دانش و علایقش به آن مسأله توجه نشان دهد و واقعا نتیجه پرسش و تحقیق نیز برای پژوهشگر مهم باشد.
برونداد پایاننامه، بررسی و واکاوی مسائل روز، بدیع و نو است؛ تا خلاءهای علمی رفع شود و این پژوهشها از مسائل علمی مشکلگشایی کند؛ اما در حال حاضر موضوعی که در رابطه با پایاننامه، توجه مراکز آموزشی و دانشگاهها را به خود جلب کرده است؛ مسأله پایاننامه نویسی نیابتی یا سفارش پایاننامه است که از آن به تقلب بزرگ علمی نیز یاد میشود.
سفارش پایاننامه، مسألهای است که به دلیل گسترش پدیده مدرک گرایی، خلأ قانونی یا آسیب شناسی نکردن بی انگیزگی دانشجویان و مشکلات پایان نامه نویسی ایجاد شده است؛ در همین زمینه خبرنگار خبرگزاری رسا، گفتوگویی تفصیلی با سید حسین شرف الدین، عضو هیأت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) داشته که تقدیم خوانندگان محترم میشود.
رسا ـ سنت پایان نامه نویسی، اهمیت و جایگاه آن را در محیط های علمی چگونه ارزیابی می کنید؟
پایان نامه، تز یا رساله و نوشتاری است که دانشجویان در پایان مقطع آموزشی ارشد و دکتری با محوریت موضوع یا مسأله خاصی در گستره رشته و گرایش تحصیلی خود، برای اخذ مدرک مربوط به آن مقطع مینویسند و پس از دفاع و کسب امتیاز لازم، از آن مقطع فارغ التحصیل می شوند و در برخی مراکز علمی و در برخی رشتهها، دانشجویان مقطع کارشناسی نیز ملزم به نگارش رسالهای مختصر یا تهیه گزارشی علمی در پایان دوره آموزشی خود هستند.
سنت پایان نامهنویسی چند سالی است که در حوزههای علمیه نیز رواج یافته است و طلاب علوم دینی در مقاطع تحصیلی خاصی همچون سطح سه که معادل ارشد و سطح چهار معادل دکتری است؛ ملزم به نگارش پایاننامه و اخذ نمره مربوطه هستند.
پایان نامه در حقیقت، تبلور و برآیند همه دریافتها و تجربیات معرفتی، تربیتی و مهارتی دانشجو در مقاطع مختلف تحصیلی است؛ پایان نامه معرف هویت علمی و سند گویایی از میزان موفقیت دانشجو در طی مدارج علمی متناسب با استانداردهای آموزشی و پژوهشی و انتظارات جامعه علمی است و در دیدگاه برخی اساتید و دانشجویان، پایان نویسی نوعی کارورزی پژوهشی و تمرینی عملی برای مِحَکزدن اندوختههای دانشجو و شناساندن خود به دیگران است.
تجربیات عینی نشان میدهد که پایان نامهها به صورت معمول، پختهترین فرآوردههای مطالعاتی و پژوهشی جامعه علمی محسوب میشوند و دانشجویان به هنگام درگیر بودن در این فرایند چند لایه به دلایل عدیده همچون مسأله محوری، مطالعات هدفمند، فشردگی زمان، تمرکز، تلاش خستگی ناپذیر، دغدغه اعتباریابی، موفقیت در دفاع و اخذ نمره قبولی، نظارت، کنترل و ارزیابی اساتید، کسب امتیازات از پیش تعیین شده مراکز علمی، ارتقا به مقاطع بالاتر، افزایش شانس استخدام و دیگر انگیزهها، اهتمام در خور توجهی برای به انجام رساندن این مهم دارند.
پایان نامه نویسی در صورت رعایت ضوابط بالقوه، افزون بر یک تمرین دانشجویی برای اثبات توانمندیها و قابلیتهای شخصی؛ نقش بسیار مهم و منحصر بفردی در شکوفایی ظرفیتهای آموزشی و استعدادها و مهارتهای پژوهشی، عینی ساختن دریافتها و تجربههای نظری دانشجو دارد.
پایان نامه نویسی فرصتی استثنایی برای خودیابی، خودسنجی، درک عمیق قوتها، ضعفهای شخصی، مطالعه هدفمند و دقیق به جای پراکنده خوانی، مطالعات تفننی و شب امتحانی، دانش اندوزی بیشتر، توسعه و تعمیق اطلاعات، آشنایی با آیینها و رسوم پژوهشی، تعامل حرفهای با اساتید و محققان، آشنایی با مراکز علمی و پژوهشی، شناخت قوت ها و ضعفهای رشته تحصیلی و جامعه علمی مربوط از طریق مطالعات اکتشافی برای موضوع یابی، جستجوی اطلاعات موجود، بررسی پیشینه و ادبیات موضوع، مطالعه و تتبع آثار و منابع موجود و در دسترس، گفتوگو با طرح سؤال از اساتید و دیگران، تقویت اعتماد به نفس پس از اتمام کار و حصول موفقیت در نگارش پایان نامه، موفقیت در دفاع و کسب امتیاز لازم، جلب توجه جامعه علمی و تعامل مثبت با او به عنوان یک کارشناس، جهت یابی مسیر آینده مطالعاتی و پژوهشی دانشجو، تقویت روحیه و تفکر انتقادی، تقویت حس رقابتجویی با دیگران، افزایش توان درمدیریت زمان و امکان بهرهگیری از آن در آینده، درک زحمات دیگران در تولید آثار علمی مورد استفاده، درونی سازی و تقویت اخلاق و تقوای پژوهشی را فراهم میسازد.
پایان نامه نویسی همچنین علاوه بر آثار بیشتر فردی فوق در بخش تولید علم و جابجایی و پیشبرد مرزهای دانش، بسط ارتباطات میان جوامع علمی با میانجی اندیشمندان و پژوهشگران، تولید دانش بومی، تأمین نیازهای پژوهشی کشور، کمک به حل مسائل نظری و کاربردی جاری، تقویت چرخه توسعه، رشد و پیشرفت جامعه، ارتقای جایگاه بین المللی کشور در عرصه علمی و پژوهشی، شناسایی قوتها و ضعفهای پژوهشی در رشتهها و حوزههای دانشی موجود، کشف مشکلات ساختاری، آسیبها و موانع حوزه پژوهش دارد.
رسا ـ پایان نامه نویسی، در شرایط موجود با چه مشکلات و چالشهایی مواجه است؟
پایاننامه نویسی در واقع، مجموعهای مرکب از چند فرایند نظری، عملی و خطوطی از فعالیتهای به هم پیوسته، در هم آمیخته، مکمل و مرتب شناختی، نگرشی، عاطفی و رفتاری است.
این فعالیت هدفمند به دلیل تعدد افراد مرتبط و برخی سازمانها همچون شورای علمی گروه شورای تحصیلات تکمیلی، هیأت داوران و جلسه دفاع، تنوع ابعاد و مؤلفهها، وجود رویهها، دستورالعملها و سنتهای مختلف، تعدد مراحل اجرا، تنوع شاخصها و استانداردها، متناسب با بخشها و فرازهای مختلف، تعدد اهداف و انتظارات، وجود زمینه برای سلیقهورزی و ابراز خلاقیت، با طیفی از مشکلات و چالشهای عاملیتی، ساختاری، رویهای، ارتباطاتی، فرهنگی و اخلاقی مواجه است.
مشکلاتی که البته به دلیل تجربیات بدست آمده، لاینحل و بدون پاسخ نیست؛ گر چه به دلیل وجود ضعفهای آشکار در بخشهای مختلف، امید چندانی به برون رفت کامل از این وضعیت وجود ندارد.
برخی از این مشکلات را از باب نمونه و جهت روشن شدن پاسخ اشاره می کنم؛ مشکلاتی همانند انتخاب موضوع و مسأله پژوهشی به عنوان نخستین گام پایان نامه نویسی که به طول معمول به دلیل ضعف بنمایههای آموزشی و قابلیتهای پژوهشی دانشجو، ضعف مطالعه، ضعف ارتباط با اساتید، ضعف ارتباط با مراکز علمی و پژوهشی و سامانههای اطلاعاتی، عدم آگاهی از خلأها، نیازها و اولویتهای جامعه علمی، اصرار بر نوبودن و خلاقانه بودن موضوع، داشتن قابلیت مطالعه؛ در همان ابتدا فرد را با عقبههای توانفرسایی درگیر میکند.
مشکلاتی در مسیر انجام مطالعات اکتشافی اولیه، پیرامون موضوع منتخب برای تأمین پاسخ، برای برخی سؤالات مندرج در طرح تحقیق، شناسایی منابع پیشین «تحت عنوان پیشینه و ادبیات موجود» و تهیه گزارش از آنها برای برجستهسازی مرز کار خود از دیگران، احراز تناسب موضوع یا مسأله منتخب با رشته مربوط، اتخاذ رویکرد مناسب با موضوع و رشته و گرایش مربوطه، انتخاب روش مناسب، شناسایی و تهیه فهرست از منابع اصلی و فرعی، فصلبندی تحقیق، انتخاب استاد راهنما، مشاور و جلب موافقت آنها به ویژه که دانشگاهها در چند سال اخیر به طور عمده به دلیل یا به بهانه مشکلات مالی، انتخاب اعضای هیأت علمی خود را برغم صلاحیت و تناسب با موضوع پایاننامه یا علاقمندی دانشجو، ترجیح داده و بر آن اصرار می ورزند.
تصویب خواهی و جلب موافقت گروه آموزشی یا شورای تحصیلات تکمیلی که بعد از عبور موفقیت آمیز از آنها، دانشجو تنها در این مرحله بر تدوین و نهایی کردن طرح پژوهشی یا همان پروپوزال اجمالی و تفصیلی خود فائق آمده است.
فرایند طولانی مدت تصویب طرح پژوهشی توسط گروه یا تحصیلات تکمیلی نیز خود داستان دیگری دارد که بعد از این مرحله یعنی ورود به مرحله نگارش نیز دانشجو با انواع دیگری از مشکلات مواجه خواهد بود.
مشکلاتی همچون نحوه دسترسی و استفاده از کتابخانهها، بانکها و پایگاههای اطلاعاتی و نرم افزارهای مربوط، منبع یابی، تشخیص منابع اصلی و درجه اول از منابع فرعی و درجه دوم، متنخوانی و تشخیص اطلاعات مناسب از اطلاعات بیربط که باید مورد توجه قرار گیرد.
بدیهی است؛ اگر منابع اصلی تحقیق به زبانی غیر از زبان اصلی دانشجو یعنی فارسی باشند، این مشکل به غایت افزون شده و در برخی موارد به تغییر موضوع یا حتی انصراف از نگارش پایان نامه منجر می شود، تحفظ عملی بر رویکرد منتخب، فیشبرداری و نمایهزنی اطلاعات استخراج شده، پردازش توأم با نگارش فصول در مطالعات میدانی، مشکلات انتخاب جامعه آماری، نمونه آماری، نحوه و فرمول انتخاب نمونه، جذب همکار، تأمین هزینههای مالی مورد نیاز، چگونگی ورود به میدان و رفع موانع آن، گردآوری اطلاعات، تحلیل نظری و آماری اطلاعات، برقراری تناسب میان حوزه نظری و حوزه عملی تحقیق، چگونگی اثبات یا رد فرضیهها، تهیه گزارش تحقیق و مواردی از این قبیل نیز به فهرست مشکلات فوق افزوده میشود.
نحوه نگارش و چینش محتوا، ارتباط و تعامل با اساتید که به طور معمول به دلیل مشغله زیاد و کمبود وقت، تعدد پایان نامههای پذیرفته شده، فاصله جغرافیایی، ضعف یا عدم تسلط و تخصص در موضوع رساله، تنوع سلیقهها و ویژگیهای علمی و شخصیتی، برخی مواقع، ناهماهنگی میان آنها یعنی میان استاد راهنما و استاد یا اساتید مشاور، ضعف آگاهی از وظایف محوله، برخی موارد ضعف یا عدم اهتمام و اعتنا به رعایت وظایف و تأمین انتظارات، ضعف توجه به موقعیت دانشجو و مشکلات وی، برخی سهل انگاریها در مطالعه یاداشتهای دانشجو و دادن تذکرات به موقع، خالی از صعوبت نیست که بعد از این مرحله بسیار نفسگیر و طولانی مدت، بر فرض عبور موفقیت آمیز دانشجو از عقبههای آن، مشکلات مربوط به مراحله نهایی پایاننامه میرسد.
مشکلاتی همانند استخراج مقاله و چاپ یا اخذ پذیرش به صورت غالب علمی، پژوهشی و مشترک با استاد راهنما، انطباق متن نهایی شده با آیین نامههای نگارشی دانشگاه، مشکلات عدیده جلسه دفاع «انتخاب استاد یا اساتید داور»، میزان هماهنگی و تجانس میان اساتید داورمنتخب که در رسالههای دکتری تعداد آنها به سه یا چهار نفر می رسد، انتظار کشیدن برای برگزاری جلسه دفاع یا پیش دفاع، میزان اهتمام اساتید داور به مطالعه دقیق متن، نحوه اداره و برگزاری جلسه دفاع، نحوه ارزیابی و داوری اساتید و طرح ایرادها در جلسه، تعامل اساتید با یکدیگر بهویژه به دلیل تنوع نگرشها، ارزشها، سلیقهها، حساسیتها، انتظارات و معیارها، میزان اهتمام اساتید راهنما و مشاور به دفاع از دانشجو و تا حدی عملکرد خود، تعارفات معمول اساتید با یکدیگر که گاه به نفع و گاه به زیان دانشجو نتیجه میدهد، نحوه تعیین مشروط یا مطلق و میزان نمره، نحوه رفع و اعمال ایرادهای هیأت داوران، برگزاری مجدد جلسه دفاع و اخد نمره برای رسالههای دکتری که به طور غالب دو مرحله پیش دفاع و دفاع برای آن در نظر گرفته شده است، اخذ مجدد امضای اساتید پس از رفع ایرادهای جلسه دفاع و در نهایت تأیید فراغت از تحصیل، تسویه حساب با دانشگاه و اخذ مدرک را میتوان از این مشکلات محسوب کرد.
رسا ـ اخیرا موضوع پایاننامه نویسی نیابتی یا سفارش پایاننامه به یکی از موضوعات جدی در رسانهها و افکار عمومی تبدیل شده است، در این خصوص و چرایی و چگونگی این اقدام توضیح بفرمایید؟
بله، متاسفانه در چند سال اخیر، انحراف جدیدی به نام پایاننامه نویسی نیابتی و سفارش، خرید یا سرقت پایاننامه نیز به فهرست آسیبها و کجرویهای آموزشی و پژوهشی کشور افزوده شده است.
تبلیغات گسترده مؤسسات، افراد مربوطه، شیوع لجام گسیخته و تا حدی کنترل ناپذیر این پدیده، جای کمترین تردیدی برای واقعی تلقی کردن این عارضه و فراوانی در خور توجه و روزافزون آن را، برای کسی باقی نگذاشته است.
روشن است که عدم چاره اندیشی برای حل این معضل میتواند کیان علمی کشور را در آینده تهدید کند، اعتبار و وثاقت مدارک و مدارج علمی را در سطح ملی و بین المللی به مخاطره افکند، آمار تحصیلکردهها و مدرکداران بی سواد و متظاهر را افزایش دهد، بی اعتمادی به کارآیی و کارآمدی جامعه علمی و فارغ التحصیلان دانشگاهی و خدمات متنوع آنها را تشدید کند.
همچنین انگیزه تلاش و تکاپو برای خلق آثار علمی ارزشمند و فاخر را در دانشجویان، محققان و اساتید تضعیف کنند، میان آثار اصیل و معتبر با آثار جعلی و بدلی، مخدوش و مغشوش است؛ امنیت مراکز اسناد و بانکهای اطلاعاتی کشور به دلیل ضریب نفوذ بالای شبکههای مافیایی تولید کننده پایاننامه و رساله، تضعیف شده است و حقوق معنوی مؤلفان و صاحبان آثار، آشکارا نقض میشود و هزینههای سنگینی جهت تشخیص سره از ناسره بر جامعه علمی و نهادها و سازمانهای ارزیاب مدارک علمی تحمیل کند.
گفتنی است که نرخ وقوع این انحراف در همه رشتهها، همه مقاطع تحصیلی و برای همه دانشجویان یکسان نیست؛ طبق گزارشات، انحراف در دورههای کارشناسی در مقایسه با ارشد و دورههای ارشد در مقایسه با دکتری بیشتر است؛ همچنین دانشجویانی که رشته تحصیلی آنها در مقطع کارشناسی با مقطع ارشد تفاوت جدی داشته باشد و در مقایسه با دانشجویانی که روند واحدی از حیث رشته طی کردهاند؛ انحراف در رشتههای علوم انسانی و اجتماعی در مقایسه با سایر رشتهها بیشتر است.
موضوعات نظری در مقایسه با موضوعات کاربردی؛ مطالعات اسنادی و کتابخانهای در مقایسه با مطالعات مستند به روشهای میدانی دارای موضوع، جامعه و نمونه آماری با زمان و مکان مشخص؛ موضوعات مستند به روشهای متعارف کمی و کیفی در مقایسه با مطالعات دارای روشمندی خلاق؛ موضوعات مشابه و تکراری در مقایسه با موضوعات خلاق و نوظهور؛ موضوعات تک محور در مقایسه با موضوعات دارای رویکرد مقایسهای؛ موضوعات تک رشتهای در مقایسه با موضوعات میان رشتهای و فرارشتهای؛ دانشجویان ضعیف و کم استعداد در مقایسه با دانشجویان قوی و توانمند؛ دانشجویان شاغل و دارای محدودیت زمانی در مقایسه با دانشجویان تمام وقت؛ دانشجویان دارای اساتید راهنما و مشاور دقیق و جدی در مقایسه با اساتید پرمشغله و غیر متعهد به وظایف محوله؛ دانشجویان مشغول در برخی دانشگاههای ضعیف و فاقد استانداردهای آموزشی لازم در مقایسه با دانشگاههای معتبر و پر سابقه، بیشتر به انحرافهای آموزشی و تحصیلی دچار هستند.
رسا ـ چه عواملی در بروز و شیوع این آسیبها موثر بوده است؟
عوامل متعددی وجود دارد که به برخی از مهمترین آنها اشاره میکنم؛ رشد بیرویه و لجام گسیخته دانشگاهها و مراکز آموزش عالی، کثرت دانشجویان مشغول در مقاطع مختلف تحصیلی، کمبود اساتید مجرب و متعهد در مقایسه با میزان نیاز، ضعفهای جدی آموزشی و پژوهشی دانشجویان و احساس ناتوانی در نگارش پایاننامه قابل دفاع و متناسب با استانداردهای تعریف شده، تعدد و تنوع معیارها و سلیقهها در مراکز مختلف، فقدان مکانیسمهای نظارتی و کنترلی بر فرایند پایاننامه نویسی، ضعف احساس مسؤولیت و تعهد در قبال جامعه علمی و روندهای پژوهشی، مدرک گرایی، توجه به مدرک دانشگاهی به عنوان مجوزی صرف جهت استخدام و راهیابی به محیطهای شغلی و عدم توجه به ارزش و منزلت علم و پژوهش، نمرهگرایی و عدم توجه به جنبههای کیفی مطالعات و تحقیقات؛ تلقی پایان نامه نویسی به عنوان فعالیتی تمرینی برای شکوفایی قوا و استعدادهای دانشجو، عدم اعتقاد به نتیجه بخشی و بهرهگیری سازمانهای مختلف از پژوهشهای دانشجویی بهویژه در حوزه علوم انسانی و علوم اجتماعی که نسبت به پژوهشها وجود دارد.
اشتغال ضمن تحصیل برخی دانشجویان و عدم فرصت کافی برای نوشتن پایاننامه در زمان مقرر، ضعف اهتمام ارادی و ناخواسته غالب اساتید راهنما و مشاور به وظایف محوله به دلایل مختلف، ضعف اعتماد به نفس و سرخوردگی شدید دانشجو تحت تأثیر بهانه جوییهای اساتید راهنما، مشاور و داور و انتقال تجربیات دانشجویان به یکدیگر؛ ضعف در تأمین ملزومات روشی و معرفتی در موضوعات میان رشتهای، ضعف حوصله و ناشکیبایی در تحمل مشکلات طبیعی این مسیر؛ حرص و ولع شدید برخی برای فربهسازی رزومه کاری خود از هر طریق ممکن که این موضوع حتی در چاپ مقالات علمی پژوهشی و «آی اس ای» نیز کم و بیش رواج دارد از آسیبهای پایان نامهنویسی است.
مشکلات دست یابی به منابع مورد نیاز به ویژه برای دانشجویان شهرستانی و مناطق محروم؛ عدم احساس تفاوت میان فعالیتهای اصیل با فعالیتهای بدلی و تصنعی در ترازوی سنجش جامعه علمی و نهادهای مربوط؛ ضعف اخلاق و تقوای پژوهشی، وسوسههای محیطی به دلیل دسترسی آسان به بانکهای اطلاعات، سایتهای اینترنتی، منابع خارجی، پایان نامهها، کتب و مقالات الکترونیک و غیر آن؛ تبلیغات افراد و مراکز ذی نفع برای اغوای دانشجویان ضعیف و تنبل؛ و اطمینان کافی از عدم کشف خطاها توسط مراکز ذی ربط مزید بر علت است.
رسا ـ چه راهکاری برای حل یا کاهش نرخ وقوع این آسیب ویرانگر تدبیر شده است یا به نظر می رسد راهگشا باشد؟
پیشنهادات مختلفی تاکنون از سوی اهل نظر و کارشناسان مطرح شده است؛ برخی ضرورت ورود جدی و اهتمام سازمانهای مسؤول همچون شورای عالی انقلاب فرهنگی، کمیسیون آموزش، تحقیقات و فنآوری مجلس شورای اسلامی، مراکز دانشگاهی، آموزش عالی و سایر نهادهای مسؤول را جهت بررسی دقیق و واقع بینانه موضوع، برآورد کمیت و کیفیت رواج آن، شناسایی علل مؤثر در وقوع و گسترش و نیز برآورد آثار و تبعات آن و در نهایت اتخاذ تدابیر عملی مفید و کارا برای رویارویی با آن که علاج آن را در گام نخست لازم و ضروری می دانند.
بیشک، اجرای برخی پروژههای تحقیقاتی جهت شناسایی گستره و کم و کیف وقوع این پدیده که تاکنون چندان جدی گرفته نشده است، پیش نیاز هر نوع اقدام و تصمیم مدیریتی خواهد بود؛ البته برخی اتخاذ مجموعهای از تدابیر سازمانی و مدیریتی در حوزه آموزش و پژوهش کشور را در این خصوص ضروری میدانند.
اقداماتی همانند اصلاح نظام آموزشی، اصلاح فرایند تصویب موضوعات پایاننامهای، اصلاح مکانیسمهای نظارتی و کنترلی در فرایند اجرا، تصحیح الگوهای ارتباطی موجود میان اساتید و دانشجویان، تمهید الزامات قانونی بیشتر برای افزایش انگیزه و اهتمام اساتید به نظارت و مراقبت بیشتر بر فرایند اجرا، تأسیس سامانهای مرکزی برای ثبت الکترونیک همه پایاننامهای که نگاشته شده و در دست نگارش است.
دسترسی آسان به پایاننامه برای اطلاعیابی از وضعیت موجود، تولید نرم افزارهای پیشرفته برای تشخیص خطاها، کشف سرقتهای علمی و سنجش میزان وثاقت آثار علمی و پژوهشی، ترغیب دانشجویان به انتخاب موضوعات خلاق و کم پیشینه و امتیاز دهی ویژه به آنها، تصویب واگذاری پروژههای کلان به تیم دانشجویان با تقسیم کار مشخص و تحت نظارت و راهنمایی اساتید مربوطه که بدیهی است درفعالیتهای تیمی و گروهی به دلیل کنترل های درونی، خطاهای معمول امکان وقوعی کمتری دارد و اساتید نیز تحت فشار مطالبات دانشجویی، انگیزه و الزام بیشتری برای انجام هر چه بهتر وظایف محوله احساس خواهند کرد.
تعیین نمره دفاع به صورت موقت تا پس از بازبینی و کنترل فرآیند انجام کار و احراز وثاقت از سوی تیم بازرس تا به صورت نهایی تأیید شود که اجرایی شدن این پیشنهاد اثر روانی زیادی در کاهش تمایل به استفاده از شیوههای غیر معمول در فرآیند نگارش پایاننامه خواهد داشت، صراحت بخشی به معیارهای ارزیابی و اعتبار سنجی فعالیتهای پژوهشی، انجام مستمر مطالعات فراتحلیل و برجسته سازی وجوه قوت و ضعف آثار تولیدی و برآورد میزان نوآوری و اقتباس آنها از آثار پیشین به صورت مقایسهای، افزایش امتیازات اساتید موفق به راهنمایی و مشاوره کارهای خلاق و استاندارد و عاری از انحرافات پژوهشی، محدودسازی تعدادپایان نامههای واگذار شده به اساتید از طریق ثبت عناوین مربوط در یک سامانه مرکزی قابل دسترسی برای افراد و مراکز.
برخورد قاطع با اساتید سهل انگار، برگزاری نشستهای تخصصی سالانه از سوی وزارت علوم برای ارزیابی و امتیازدهی به رسالههای برتر و برآورد میزان تناسب میان نمره دریافتی رساله از اساتید مربوطه با ارزش علمی و تحقیقی آن یا به بیان دیگر، نظارت سازمان یافته بر کار اساتید راهنما، مشاور و داور.
برخی راهکارهای قضایی و کیفری را چاره کار دانسته و اقداماتی از این دست را مهم میشمرند؛ بازبینی قوانین موجود که مجازاتهایی را برای سرقت اطلاعاتی مقررکرده است، رفع خلأهای قانونی، جرم انگاری این عمل، تمهید مکانیسمهای لازم برای اجرایی کردن قوانین، اهتمام سازمان یافته به اجرایی کردن قانون مالکیت معنوی در بخشهای مختلف کشور، برخورد قاطع با دانشجویان و سفارشگیران تولید پایاننامه و مؤسسات متخلفی که در تولید این گونه پایاننامه نقش دارند.
به هر حال، همه جانبهنگری در حل این معضل و پرهیز از اقدامات کلیشهای یک اصل است؛ استفاده از تجربه کشورهایی که نظام آموزشی آنها مشابه ایران است نیز میتواند در این خصوص مورد توجه واقع شود.
برگزاری نشستهای علمی، تشکیل اتاقهای فکر، مصاحبه با اساتید و پژوهشگران، مصاحبه با دانشجویانی که به هر دلیل تسلیم این انحراف آموزشی شدهاند؛ مصاحبه با عوامل اصلی و گردانندگان مراکز و مؤسسات تولید پایان نامههای غیر مجاز و سفارشی نیز میتواند در شناخت هر چه بیشتر و دقیقتر عوامل ایجاد و شیوع این معضل مؤثر باشد.
رسا ـ بسیار ممنون از فرصتی که در اختیار خبرگزاری رسا قرار دادید./908/گ402/س
